Koordinasiya c r yanına (5-14 kA) uy un olan g rginlikdir, kV-la

15.1.2. Iqlim d yi m l ri
raitind  aktivl
n ildırım t sirl ri il  ifrat 
g rginlikl rin hesabatı
Son zamanlar kainatda qlobal istil m  v  d yi n iqlim  raitl rind
ildırım aktivliyinin d  artması mü ahid  edilir.Kainatda qlobal istil m   v
bununla laq dar atmosferd  suyun dövranı, yüklü hiss cikl rin atmosferd
h r k ti, buludların yükl nm  intensivliyinin d  artmasına s b b olm dur. Ona 
gör , yüks k g rginlikli elektrotexniki qur u v  avadanlıqlara, hündür v  sıx
tikilmi  binalara olan ildırım t sirl rinin rolu da n z r  çarpacaq d r c d
artmaqdadır .Bu xüsusda ildırımlı  buludların yükl nm  mexanizml rinin 
traflı analizi v  ildırım vurmadan yaranan impulsların elektrotexniki qur u v
avavdanlı a t isrl rinin inteqral çevirm l r vasit si il  yeni hesabat 
metodikasına baxılır. 
M lumdur ki, yalnız bulud v  ildırım olduqda deyil, aydın havada da 
atmosferl  yer s thi arasında istiqam tl nmi  elektrik sah si mövcuddur. Yer 
s thi yaxınlı ında elektrik sah sinin intensivliyi 150 V/m-   yaxın
h ddl rd dir. Aydındır ki, bu elektrik sah sinin mövcud olması v  saxlanması
üçün yer s thind  kifay t q d r artıq yükl r olmalıdır. Lakin m lumdur ki, 
efird  möıcud olan bu yükl rin neytralla ması üçün kifay t q d r   artıq yükl r
yoxdur. Olan yükl rin böyük  ks riyy ti is , yer s thind  su buxarları vast si
il   h r k td  olur v  atmosferd  efird n f rqli bir elektrik sah si saxlanılır. 
Çünki m nfi yük da ıyıcısı olan su buxarları, görün n bütün ba qa yerüstü 
madd l rd n
n yax ı elektrikl n nidir ( =81). Ona gör  normal n mlik 
raitind  yer s thin  yaxın olan atmosferd  olan c m elektrik yükl rinin 
(2,7 10
-9
Kl/m
2
 nisb tind ) 65%-i su buxarları il  da ınır. Burada çay, d niz v
okeanlarda olan su deyil, onlardan buxar  kilind  ayrılan v  özünd  xeyli 
miqdarda m nfi elektrik yükü da ıyan hiss cikl r xüsusi rol oynayır. Da lar, 
relyefli  razil r, me l r, çaylar, sü hövz l ri, d niz v  okeanlardan buxarlanan 
su kül kl nm  vasit si il  atmosferin mü yy n yüks kliyin  sovrulur. Bu 
zaman t sir ed n istilik mübadil si v  elektrik induksiyası buxarların birl
r k
damcılar
kilind   soyuması, donması v  üst qabı ı buzla mı  kür
kilin
dü m si bir çox elmi m qal l rd  verilmi dir [21-23]. Daxili v  xarici istilik 
f rqi hesabına, damcılar
kilind  donmu  büz kür cikl rinin öz yini su 
damlası, üst qabı ını is  buz p rd si tutur. Buz kür cikl rinin donma d r c si

_________________Milli Kitabxana__________________ 
407 
artdıqda onun çatlaması v  öz kd  olan a ır su damcısının bulud t b q sinin 
a a ı qatına, xırda parçalara çilikl nmi  üst qabı ının is , daha yüks kl r
sovrulması n tic sind  yükl rin buludlarda polyarla ması ba  verir. Ona gör
bulud t b q sinin alt hiss sind   m nfi yükl rin artıqlı ı olur. Bütün bu 
mexanizml r qalmaq  rti il  qlobal istil m , normal temperaturda, normal 
atmosfer t zyiqind , 1 m
3
  h cmd  olan n mlik nisb tini artıracaqdır. Bu is ,
buludların yükl nm   d r c sinin induksiya yolu il  artmasına, yaranan 
ildırımlı buludların atmosferin daha a a ı qatlarına keçm sin  s b b olacaqdır.
N tic d  bo alma prosesi tez-tez ba  ver c kdir, ildırım parametrl rinin (i
ild
, a)
texniki
d biyyatlarda verilmi  ehtimal xarakteristikaları v  onların yeni 
mexanizml rl  yaranması xüsusi izahat t l b ed n real proses olacaqdır.
Burada ba qa bir  s b b d  yer üstü obyektl rin sıxlı ının v  yüks klikl rinin 
artması olacaqdır. Bu halda  d biyyatlarda veril n mövcud yön lm
hündürlükl ri  d   d yi ir. Ildırım vurması zamanı texniki  d biyyatlarda
verilmi  b zi hesabat metodlarının da yenid n i l nm sin  ehtiyac duyulur.  
Yer  dü n c r yan impulsu çox qısa bir zamanda (3-4 mksan) öz 
maksimal qiym tin
I
ildmax
 çatır. Bu müdd td  onun t siri il , yer üstü 
obyektl r d yi n induktiv v  tutum parametrl ri, torpaqlayıcılar is ,
induktivlik v  aktiv müqavim t kimi parametrl r göst rirl r. Bu parametrl rin
elektrik dövr si 
kilind  yaratdıqları zaman sabitl ri qısa müdd tli impuls 
müdd ti il  ölçül n d r c l rd   (mksan) olur. Ona gör , ildırım impulsları
yüks k tezlikli c r yan v   g rginlikl r yaradırlar. Eyni zamanda impuls 
taclanması, keç n dal aların sönm si, t hrif olunmaları v  radio mane l r
yaradan bo almalar da meydana çıxır.
Ildırım impulslarının ixtiyari forma v  xarakterin  gör , inteqral 
çevirm l r vasit si il  hesabat metodunun i l nm si daha m qs d uy un hesab 
edilir. Ildırım bo almasında meydana çıxan qısa müdd tli impuls, hesabatlarda 
ç p bucaqlı c r yan i
ild
  t siri kimi q bul edilir. Ildırım impulsunun real 
prosesl r  yaxın olan formaları a a ıda verilmi dir:  
tam impuls üçün;
2
1
0
)
(
e
e
I
i
ild
(15.1.20)
v  ya  =
0
anında k silmi  impuls üçün;
a
i
bkl
)
(
(15.1.21)
H r iki halda yüks k g rginlik qur u v  avadanlıqlarının aktiv 
müqavim tl rin  dü n impuls g rginliyinin forması da eyni ifad l rl
d yi c kdir. Lakin ildırımdan qorunan obyekt L, R, C-nin mür kk b
birl m l rind n ibar t olduqda hesabatlar inteqral çevirm l rin v  bükülm
teoreminin alqoritml ri il  aparılacaqdır. Elektrik dövr sinin h r-hansı

_________________Milli Kitabxana__________________ 
408 
nöqt sind   g rginlik, t sir ed n c r yana gör   a a ıdakı operator formasında
yazıla bil r:
)
(
)
(
)
(
p
Z
p
I
p
U
gir
ild
x
(15.1.22)
burada 
pL
R
R
R
pL
R
p
Z
b
b
gir
 ifad si il   t yin edil n giri  müqavim tidir.  R
v   L ildırım dal ası dü n obyektin gövd sinin v  torpaqlanma konturunun 
aktiv v  iduktiv müqavim tl ri, R
b
 –bo aldıcının impuls t siri il  açılan qeyri 
x tti müqavim tidir. Transformatorlara dü n impuls c r yanları Z
gir
(p)=1/pC 
tutum müqavim tind n keçir. Reaktiv elementl r (L, C) v  elektrik ötürücü 
x ttl r qo ulmu  hesabat sxeml rind
sas n dal a metodları istifad  edilir. 
M lumdur ki, dal a metodlarının alqoritml ri, dur un v  qaçan dal aların
verilmi  zaman v   m saf  üçün çoxlu sayda toplananlarının riyazi c mind n
t kil olunur. Dur un dal aların toplananları verilmi  sxemd   m xsusi
r qsl nm l rinin harmonikalarıdır. EÖX i tirak ed n sxeml rd  bel  tezlik 
tezlik harmonikaları t yin edil rk n, d qiqlik üçün onların çoxlu sayda 
toplananlarının c ml nm si
rtdir. Bu aparılan hesabatları mür kk bl dirir.
Qaçan dal alar metodunda is  sxemin h r-hansı bir nöqt si üçün, 
düyün nöqt l rind n ks olunan dal aların sad  c bri toplananları c ml nir. Bu 
metodun qrafo-analitik alqoritml ri impuls t siri il  ba  ver n keçid prosesinin 
izahını ç tinl dirir. Ona gör  burada inteqral çevirm l r v  bükülm  metodu 
t tbiq edilir. Bu metoda  sas n, (3) formulası a a ıdakı inteqral ifad  il
yazılır:
t
gir
gir
ild
ild
d
Z
i
u
0
(15.1.23)
burada  i
ild
( -
gir
)-ildırımın c r yan funksiyasıdır, t=0 anında bu funksiya 
gir
gecikm si il   t sir edir, Z
gir
( ) ildırımdan qorunan obyektin giri
müqavim tidir
k.1. 
Hesabat alqoritml ri v  parametrl rinin seçilm sind
yarımstansiyalar üçün real sxeml r t tbiq edilir. M s l n, 330-750 kV EVX-d
v  YS-ın mühafiz si üçün bo aldıcılar 50-150 mt m saf l rd  götürülür. 
Müafiz  olunan obyektin qoruma m saf sind   x ttin uzunlu unu (120 mt
q bul edilir) v  dig r elementl r üçün L, R v  C-d n ibar t bir dövr  oldu unu
q bul ed k. Bu halda 
pC
pL
R
pC
pL
R
p
Z
gir
1
1
  kimi ifad  edilir. Qaçan 
dal alar metodunda bu müqavim t ekvivalent x ttl
v z edilir. Inteqral 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
409 
çevirm l rd  is , Z
gir
(p) oldu u kimi hesablanır. Bunun üçün, a a ıdakı giri
müqavim tinin ifad si yazılır:
)
1
/(
)
(
2
pRC
LC
p
pL
R
p
Z
gir
,
         (15.1.22),
(15.1.22) –d  G(p)=(R+PL)  v
Q(p)= p
2
LC+pRC+1
v zl m si aparılır. 
Sonra, Z
gir
(p) Q(p)=G(p) . Bu funksiyanın sür t çevirm si g(t)=R+L (t), 
m xr ci is , q(t)=LC (t)+RC (t)+1  kimi yazılır. G(p) –ni (14.1.23) 
formulasına uy un
kild  çevirdikd  a a ıdakı ifad ni yazmaq olar: 
dt
t
q
t
Z
t
g
t
gir
0
)
(
     (15.1.24)
ifad si alınır. (15.1.24) ifad sind  axtarılan funksiya Z
gir
(t) oldu undan, onu 
inteqral t nlik kimi h ll edirl r. Z
gir
(t) funksiyasını hesablamaq üçün (15.1.24) 
inteqralı T sabit addımlarla c ml nir. Sonra, Z
gir 
[n] olaraq umumi h dd kimi 
a a ıdakı rekurrent ifad  il  bir sıra  kilind  hesablanır: 
1
1
0
0
n
m
gir
gir
q
m
n
q
n
z
q
t
n
g
n
Z
 (15.1.25)
g(t) v  q(t) ifad l rind  birinci v  ikinci d r c li impuls  (t) v
 (t) funksiyalar 
i tirak edir. Bu funksiyalar hesabatlarda p v   p
2
 kimi Laplas çevirm
operatorlarından alınır. Z
gir
(p) ifad sinin sur t v   m xr cini p
3
-na bölm kl
onların yerin  sabit v   x tti d yi n funksiyalar da almaq olardı. Lakin bu 
halda inteqral altı ifad d  kvadratik d yi n bir toplanan 1/p
3
~t
2
  alınardı.
Aparılmı  hesabatlarda x taların analizi göst rir ki, impuls funksiyaları
(t)~1/T v  onun tör m si  =-1/T
2
 istifad  edildikd  inteqral daha tez yı ılır
v   x talar da azalmı  olur. Ona gör , hesabatlarda impuls çevirm l ri v
umumi   (t) v
(t)(ibtidai) modell dirici funksiyalarına üstünlük verilir.     
Ildırım impulsu t sirind n bo aldıcı i l dikd , onun qalıq g rginliyi 
v  koordinasiya c r yanına nisb ti kimi kiçik R
b
 müqavim ti
kilind Z
gir
 –
paralel qo ulmu  olur. Onda, 
gir
b
gir
b
um
Z
R
Z
R
Z
/
 olacaqdır.  Yuxardakı
ifad l rd  yerin  yazaraq çevirm l r aparılarsa, ümumi müqavim t üçün 
yazmaq olar:
pL
R
pRC
KC
p
R
pL
r
R
pRC
KC
p
pL
R
R
pRC
LC
p
pL
R
R
Z
b
b
b
b
um
)
1
(
)
(
1
1
)
(
2
2
2
(15.1.26)

_________________Milli Kitabxana__________________ 
410 
Orijinal funksiyalar 
(t)=R
b
q(t)+g(t) v
(t)=R R
b
+R
b
·
(t) kimi 
hesablanacaqdır.
(15.1.26) formulası il  göst ril n ümumi müqavim ti dur un v
qaçan dal a metodları il   n z r  almaq üçün onlarda xüsusi çevirm l r
aparılmalıdır. Inteqral çevirm l r v  bükülm  teoremin  gör  alınan alqoritmd
is , ifad nin verilmi  formasında sur t v   m xr cin ayrı-ayrılıqda orijinal 
funksiyaları t yin edilir. Inteqral çevirm l rl rd  seçil n hesabat addımına
gör , qoruma m saf sind   x ttin uzunlu unu da n z r  almaq olar. Qoruma 
m saf sind ki x ttin uzunlu unu (50-300 mt uzunluqlar) n z r  almaq üçün 
hesabat addımı uy un olaraq 0,01-0,06 mksan arasında seçilm si tövsiy  edilir, 
bu zaman hesabat x taları azalır. Hesabatlar qoruma m saf l rind  v  sxemin 
ixtiyari nöqt sind  do ru n tic l r verir  k.15.1.4 
a). b) Bizim halda, T=0,04
mksan-lik hesabat addımı  seçilmi dir. 120 mt uzunluqda olan qoruma x ttinin
1/10 – a q d r bir m saf sin  uy un g lir.    
Z
gir
 yı cam parametrli elementl r kimi hesablanarsa, inteqral altı
ifad
i
ild
(t-T)- ikinci hesabat addımından sonra 1 v  2 nöqt sin   t sir edir. 
g r, qoruma m saf si n z r  alınarsa, seçilmi  addıma uy un
kild  15.1.4 
– d  2-ci nöqt y   g l n ildırım impulsunun t sir müdd ti uzunlu a gör
geçig c kdir. M s l n, bizim halda 2-ci nöqt d  hesablanma 11-ci addımdan
ba layacaqdır.
Ildırım dal asının maksimal qiym t  çatması 3-4 mksan rzind  ba
verir. Hesabat addımı seçil rk n bu müdd tin qorunan obyektin zaman sabiti 
il  ölçül  bil n nisb tl r  g tirilm si lazım g lir. Dig r t r fd n, sür tl  artan 
impuls g rginlik bo aldıcının açılma g rginliyin  çatdı ı andan onun 
sıxaclarnıda g rginliyin qalıq g rginliyin   b rab r olması
rti n z r
alınmalıdır. Bu müdd t is  1-2 mksan arasında ola bil r, çünki x tt t r fd n
impuls c r yanına göıt ril n dal a muqavim ti 300 Om-a yaxındır. Ultra 
yüksk g rginlikli x tt izolyasiyası impuls t sirin  davamlı oldu undan,
bo aldıcının qı ılcım aralı ına t sir ed n impuls g rginliyi izolyasiyada 
k silmir, v  a a ıdakı kimi ifad  edil r:
d
ild
Z
a
t
U
)
(
(15.1.27)
g r, qoruma m saf si sonuna transformator birl mi  sxem kimi  
veril rs , onda (15.1.11) inteqralına uy un hesabat alqoritmi – 
Z
gir
–  gör
a a ıdakı kimi d yi ir:
ch
pC
Z
sh
sh
pC
Z
ch
p
Z
d
d
gir
)
(
(15.1.28)

_________________Milli Kitabxana__________________ 
411 
burada 
Z
d
- x ttin dal a müqavim ti, 300 
Om; C – x ttin sonuna qo ulmu
transformatorun impuls rejiml rind  göst rdiyi tutumudur
, pF-la. 
(15.1.28) formulasının orijinal oblastda hesablanması üçün, yen
sur t v   m xr cin ayrı ayrılıqda zaman funksiyaları t yin edilm lidir. Sonra 
alınmı  inteqral bükülm  teoremin  gör
d di sıra
kilind  tapılır. Alınmı
d di sıra il , yarımstansiyanın qoruma m saf sinin giri in  t sir ed n ildırım
impuls funksiyası adi qaydada inteqrallanır;
1-nöqt si üçün:
t
gir
ild
d
Z
t
U
t
U
0
1
)
(
)
(
)
(
(15.1.29)
2-nöqt si üçün ötürm  funksiyası t tbiq edilm kl   a a ıdakı ifad
yazılır:
d
K
t
U
t
U
gir
)
(
)
(
)
(
1
2
(15.1.30)
burada
pCsh
Z
ch
p
K
K
d
gir
gir
1
)
(
)
(
- ötürm  funksiyasının
orijinalıdır. 
(15.1.29) v  (15.1.30) ifad l rinin hesablanması üçün Z
gir 
(t) v   K
gir 
(t) funksiyalarının orijinal oblastda a a ıdakı ifad l rl
d di hesabatları
aparılır:
1
0
0
0
)
(
n
m
gir
gir
w
m
w
m
n
Z
Tw
n
s
n
Z
(15.1.31)
1
0
)
0
(
)
(
)
0
(
)
exp(
2
n
m
gir
gir
v
m
v
m
n
K
v
T
n
K
         (15.1.32)
burada-
v(t)=s(t)=1+1(t-2 ) exp(-2b )+C (t)-C (t-2 ) exp(-2b );
 w(t)=1-1(t-2 ) exp(-2b )+C (t)+C (t-2 ) exp(-2b )
(15.1.29) v  (15.1.30) formulalarında inteqral altı z
gir
 v k
gir
 ifad l rin
d di sırasını t yin ed n sur t v   m xr cl rin orijinal funksiyalarıdır,
b=0,09
c r yan v   g rginlik dal alarına göst ril n, yüks k g rginlik x tt
m ftill rind ki sonm
msalıdır. 
(15.1.31) v  (15.1.32) formulalarından d di sıranı hesabladıqdan sonra 
1 v  2 nöqt l ri üçün 
U
1
(t) v  U
2
(t) g rginlikl ri hesablanır:

_________________Milli Kitabxana__________________ 
412 
m
n
Z
z
T
a
T
n
U
gir
n
m
d
0
1
)
(
(15.1.33) 
n
m
gir
m
K
m
n
U
T
n
U
0
1
2
)
(
)
(
)
(
                                 (15.1.34)
(15.1.34) ifad sin  daxil olan   tam  d di 0-dan ba layaraq, 
bo aldıcının açılmasına q d r keç n müdd td  (
T) –ba a çatır, a T-c r yan;
a T z
d
 =U
ild
(t) – is , ildırım impuls g rginliyidir. Göründüyü kimi, 
alqoritml r sad  c ml m
m liyatına g tirilir. N tic d  t nlikl rin yazılı ında
aparılan riyazi çevirm l r,  m liyatlar v  hesabatlarda buraxılan x talar  da 
minimal olur.  Aparılmı  hesabatlar  yri
kilind  15.1.4 b qrafikl ri il
verilmi dir.
k.15.1.4. Ildırım impulsu t siri il  izolyasiyada g rginlik hesabatı a)hesabat 
sxemi; b)bo aldıcı-1 nöqt si v  transformator izolyasiyasına-2 nöqt si, t sir
ed n g rginlik yril ri.
 Indi 
is , inteqral çevirm l r metodunun t tbiqi il  neytralı izol  edilmi
b k l rd  qısa qapanmaların h llin  baxaq.   
15.1.3. Inteqral çevirm l r metodu il  qeyri stasionar qövs prosesinin 
hesabatı
Qeyri stasionar qövs prosesi 6-35 kV g rginlikli EÖX-d
n çox rast 
g lin n bir q zadır. Bir fazlı qövs qapanması halında, proses yanıb sön n
qövsl  mü ahid  edilir. Ad t n bu  b k l r nisb t n qısa m saf l r
ç kildiyind n onlar yı cam parametrli dövr l r kimi hesablanır. Qısa qapanma 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
413 
rejimi inteqral-diferensial t nlikl rl  yazıldı ından, onların h lli üçün s rh d
v  ba lan ıc
rtl ri n z r  alınmalıdır.
Bu proses çox mür kk b olmasa da, qısa qapanmada meydana çıxan
qövs yanıb söndüyü v   h r d f   x tt d yi n yükl rl  doldu u üçün, 
elektromaqnit r qsl ri artır. Elektrik  b k l rind yerl  qapanma, neytralın
izol  edildiyi halda 10 - 30 A-  q d r kiçik qövs c r yanları yaradır. Neytralı
torpaqlanmı
b k l rd  is , çox böyük c r yanlar yaranır. Böyük c r yanlar
elektrik avadanlıqlarını z d l m d n vv l rele muhafiz si t r find n açılırlar. 
Neytralı izol  edilmi   v  ya neytralı qövs söndürücü reaktorlarla torpaqlanmı
b k l rd  yaranan qövs elektrik verili l rin  el  bir t hlük  yaratmırlar[48]. 
Ona gör  rele mühafiz si bu q zanı açmır v  qövs t krarlanaraq, yanıb
sönm kd  davam edir.  
Bu halda yaranan elektromaqnit r qsl rinin, inteqral çevirm l r metodu 
v
(t) – kimi umumi funksiyaların t tbiq edildiyi, Borel t nlikl ri il   h llin
baxaq. Tutaq ki, sistem  sabit v  ya d yi n formada g rginlik t sir edir. Qövs 
qapanması zamanı kommutasiya dövr sin  yüks k tezlikli g rginlikl r t sir
edir. Inteqral çevirm l r v  bükülm  teoremi h m yı cam, h m d  paylanmı
parametrli dövr l rin h llind   t tbiq edil  bil r. Baxılan
b k  dövr sinin
qurulu una gör , t tbiq edil n g rginliyin verilmi  sinusoidal funksiyasına
sas n, a a ıdakı operator ifad sini yazmaq olar:  
p
H
p
F
p
I
p
U
(15.1.35)
Bel  funksiyanın orijinalı (15.1.35)-d  Z(P) ifad sinin ardıcıl    sad l m  v
ekvivalentl dirilm si il  tapılır.
vv lc  verilmi  sxem  gör
Z(p)  operator 
funksiyasından orijinal
d dl r sırası hesabalanır: -
t
z
p
H
p
F
p
Z
.
Hesabatlar a a ıdakı rekurent ifad  üzr  yerin  yetirilir:
1
0
0
0
)
(
n
m
h
m
n
h
m
z
Th
n
f
n
z
t
z
            (15.1.36)
Sonra analoji olaraq operator  kilind  olan c r yan funksiyası : -
p
Q
p
E
p
I
 v  onun orijinalı hesablanır:
1
0
0
0
n
m
q
m
n
q
n
i
Tq
n
e
n
i
              (15.1.37) 
 Sonda 
g rginliyin a a ıdakı ifad si yazılır:

_________________Milli Kitabxana__________________ 
414 
m
n
z
n
i
T
n
u
n
m 0
(15.1.38)
Yuxarıdakı F(p), E(p) funksiyalarına ba lan ıc v   s rh d
rtl rinin
bütün ilkin qiym tl ri daxildir. Bu qiym tl r hesabatı n z rd  tutulan q za v
ya planlı kommutasiyanın
rtl rind n t yin edilir. H(p) funksiyası x ttin
vv li v  sonuna qo ulmu  elementl rin t nliy  daxil edilm si il  xarakteristik 
funksiyanı t kil edir. Bu metodika üzr  yaranan qövsün h m sas, h m d
yüks k tezlikli t kiledicil ri üçün yanan v  sön n rejiml rini hesablamaq olur 
[35]. Bu baxılan metodun üstünlükl rind n biridir.    
Hesabat üçün baxılan sxemd  transformatorların v   x ttin tutum v
induktivlikl ri, h mçinin sxemin müxt lif nöqt l rin  qo ulmu  aktiv 
müqavim tl r n z r  alınmı dır. Birinci m rh l d  aktiv müqavim tl r, x tti 
sxemd  oldu u kimi sabit götürülür. Inteqral çevirm l r usulunda, 
m hdudla dırıcı üstlü funksiyalardan istifad  edilir. Hesabat sxemin
sas n
operator 
kilind  inteqral – diferensial t nlikl r yazılır.
vv lc d n bu 
t nlikl r , q za v  ya kommutasiya anına uy un olaraq, tutumlarda olan 
ba lan ıc g rginlikl r, induktivlikd  olan c r yanlar daxil edilir. Orijinal 
oblastında h min ba lan ıc
rtl r ümumil dirilmi  modell dirici
1
(t)  v
(t) funksiyaları il  hesabatlara daxil edilirl r. Bel likl , qövsün yanması v
sönm si 
raitind  ba lan ıc
rtl ri n z r  alınır. Daxil edil n ba lan ıc
g rginlik v   c r yan qövsün yanması v  sönm si anından ba layaraq hesaba 
alınır. M lum n z riyy l r
sas n, faz c r yanlarının ba lan ıc qiym tl ri 
sıfır götürül  bil r, çünki qövs c r yanı sinusoidanın sıfırdan keçdiyi anda 
sönür.  
Götürülmü  hesabat sxemind   c r yan v   g rginlik funksiyalarına
sas n operator sxemin  keçm k m qs d  uy undur. Bu zaman, operator 
sxemind   s lis d yi n v   k sil n impulslar  kilind  olan g rginlik
p
U
p
U
 v  c r yanlar    
p
I
p
I
 m nb l ri kimi diqq t  alınır.
Impuls xarakterli m nb l r operator sxemin  öz amplitud qiym tl ri il
daxil olurlar. Orijinal oblastına keçid -
-
qaydalarına uy un aparılır. –
+
impuls m nb l rd n orijinal funksiyalara keçirilm si zamanı
+
[ ( )]=0 
funksiyası vasit si il  impuls m nb l r operator sxemind n çıxarılır. Bu 
m liyyat prosesin fiziki mahiyy tin  uy un olur. Çünki, A fazasının yerl
qapanmasından sonra sa lam fazların yer   n z r n tutumu S
f
· , t
1
 qapanma 
anına q d r
u
s
(t
1
)  g rginliyin  malik olur. A fazası yerl  qapandı ı andan, 
sa lam fazanın
u
c
(t
1
) g rginliyi, u
ca
(t
1
) g rginlikli fazlar arası C
afa
 tutumla
paralel  birl ir. Paralel birl mi  iki tutum arasında ani müdd td  g rginlikl r
b rab rl ir v  u
ba
qiym tin  çatır.  

_________________Milli Kitabxana__________________ 
415 
Bu g rginliyin qiym ti yükl rin balansına gör   a a ıdakı kimi 
hesablanır:
1
1
1
1
1
)
(
t
u
k
t
u
C
C
t
u
t
u
C
t
u
C
u
a
c
fa
f
a
c
fa
c
f
nah
burada
fa
f
fa
C
C
C
k
(15.1.39) 
k.15.1.6. Neytralı izol  edilmi
b k nin bir fazlı qısa qapanma rejiminin 
hesabat sxemi. 
Ad t n
S
fa
=(0.25÷0.3)S
f
v
 k=0.2÷0.25 qiym tl rind  olur. u
s
(t
1
)  v
u
a
(t
1
) ani  g rginlikl ri müxt lif i ar li qiym tl rd  olurlar. 
k.15.1.6 hesabat 
sxemin  gör , tam sistem t nlik a a ıdakı kimi ifad  edil  bil r. Verilmi
sistemt nlikl rd
C
=S
f
+S
fa
 – EÖX m ftill ri v  izolyasiyasının faz v  fazlar 
arası tutumlarının c midir.  X ttd  bir fazlı qövs qapanması yaranan anda bu 
tutumlar ardıcıl birl irl r.  
R
d
– parametri, qövs yaranan anda baxılan sistemin 
neytralına torpa ın göst rdiyi t sir n tic sind  alınan müqavim tdir. 
R
a
, R
b
,R
s
– sxemd  ardıcıl qo ulmu   m nb   v  transformatorun dolaqlarının
müqavim tl ridir.   

_________________Milli Kitabxana__________________ 
416 
d
c
b
a
c
c
c
c
n
c
a
c
a
m
c
b
b
b
b
n
b
a
b
a
m
b
a
a
a
a
n
a
a
m
a
c
c
c
ii
b
mf
a
mf
c
c
mf
b
b
b
ii
a
mf
b
c
mf
b
mf
a
a
a
d
ii
a
R
p
U
p
U
p
U
p
I
pL
R
pL
p
I
p
U
p
p
E
p
U
pL
R
pL
p
I
p
U
p
p
E
p
U
pL
R
pL
p
I
p
U
p
p
E
p
U
p
U
p
U
R
pC
p
U
pC
p
U
pC
p
I
p
U
pC
p
o
U
p
U
R
pC
p
U
pC
p
I
p
U
pC
p
U
pC
p
U
p
U
R
R
pC
p
I
3
/
1
120
cos
120
sin
/
1
120
cos
120
sin
/
1
cos
sin
0
1
1
0
1
1
0
2
2
2
2
2
2
(15.1.40)
 
T nlikl rin orijinal oblastında t yin edilm si üçün, iki t svir
funksiyasının hasilinin orijinala keçid formulasından istifad  edilir [29]. H min 
ifad y  gör  bükülm  teoremin  aid Borel inteqralı [44] hesablanır. Operator 
kilind     t rtib edilmi  (15.1.39 v  15.1.40) formulasından orijinal oblasta 
keçid m rh l l rl  aparılır. Bu zaman Laplas çevirm sinin x ttilik xass si
istifad  edilir.  
 
Orijinal oblasta keçid zamanı, t svir oblastında k sr
kilind  olan 
funksiyalar sad  toplananlardan ibar t ifad l rin hasili  kilin   g tirilir.
M lumdur ki, Dyuamel inteqral metodu da, iki inteqral altı funksiyanın hasili 
kimi hesabatlara g tirilir. Lakin burada ötürm  funksiyasından tör m  alınır v
bu funksiya daha mür kk b bir k sr
kilin  dü ür. Bu metod yı cam
parametrli dövr l rd  analitik yolla inteqrallanan funksiyaların hesabatında
m qs d  uy un ola bil r. Paylanmı  parametrli dövr l r v  mür kk b ötürm
funksiyaları il  xarakteriz  olunan yı cam parametrli sxeml rd  is  (qarı ıq
dövr ) Dyuamel inteqralı özünü do rultmur. M s l n baxılan halda çox t rtibli
t nlikl r sistemini bu üsulla h ll etm k ç tin olur. Hesabat sxemind
k. 
15.1.6, baxılan elektrik-maqnit r qsl nm  prosesi kifay t q d r mür kk b bir 
hadis dir. Ona gör , Borel teoreminin t tbiqi il  zaman oblastında ifad  edil n
inteqral t nlik, x tt m ftilinin bir fazlı qısa qapanması zamanı yanıb - sön n
qövs prosesinin hesabatı v   analizi üçün  t qdim edilir. Indii is , (15.1.39 v
15.140) sistem t nliyinin operator  szemini quraq. Burada Laplas çevirm sinin
x ttiliyi saxlanılır. Sad lik üçün t nlikl rin sa  v  sol t r fl ri p –y  bölünür. 
Qrupla madan sonra c r yan v  g rginlik üçün a a ıdakı t nlik yazılmı dır:
- c r yan üçün,

_________________Milli Kitabxana__________________ 
417 
d
c
b
a
a
c
c
b
mf
a
mf
c
a
c
mf
b
b
a
mf
b
a
c
b
mf
a
a
d
a
pR
p
U
p
U
p
U
p
p
I
p
U
p
U
pR
C
p
U
C
p
U
C
p
p
I
p
U
p
U
C
p
U
pR
C
p
U
C
p
p
I
p
U
p
U
p
U
C
p
U
R
R
p
C
p
p
I
3
0
1
0
1
0
1
1
1
0
2
11
2
11
2
11
 (15.1.41)
g rginlikl r üçün yazılan t nlikl rd   m nb in ba lan ıc fazalarının v  aktiv, 
induktiv müqavim tl rinin simmetrikliyini q bul edirl r :-  
a
 = 
b
=
s
=0; R
a
= R
b
=R
s
=R v  L
a
=L
b
=L
s
= L .
p
U
p
U
p
U
p
U
L
R
p
pL
p
I
p
p
U
p
p
p
E
p
p
U
L
R
p
pL
p
I
p
p
U
p
p
p
E
p
p
U
L
R
p
pL
p
I
p
p
U
p
p
p
E
p
p
U
c
b
a
n
c
n
a
a
m
c
b
n
a
a
m
b
a
n
a
a
m
a
/
120
cos
120
sin
/
120
cos
120
sin
/
cos
sin
2
2
2
2
2
2
2
2
0
2
2
2
2