O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Abu Ali ibn Sino
(980-1037) buyuk alloma va mutafakkir. U Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida tug’ilib, Hamadon 
shahrida vafot etgan. Ibn Sinodan qolgan ma’naviy me’ros taxminan 280 nomdan ziyodroqdir. Ular tibbiyot, falsafa, mantiq, 
psixologiya, axloq, musiqa, farmakologiya va boshqa sohalarga bag’ishlangan. Olimning «Shifo kitobi» «Tib qonunlari», 
«Bilimlar kitobi», «Tabiat durdonasi» kabi asarlari mashhurdir. Borliqni talqin etishda Ibn Sino Forobiy izidan borib, uni 
«vujudi vojib» va «vujudi mumkin»dan iborat, deb e’tirof etadi. «Vujudi vojib» birinchi sabab vazifasini bajaradi. «Vujudi 
mumkin» esa uning oqibatidir. Yaratilishi doimiy bo’lganligi uchun yaratilgan «vujudi mumkin» ham abadiydir. Olimning 
sababiyatga oid mulohazalari e’tiborga molikdir. Unga ko’ra, sabablar moddiy (muayyan holatni keltirib chiqaruvchi sabab), 
faol (muayyan holatni o’zgartiruvchi sabab), shakliy (turli xil quvvatlar bilan bog’langan sabab) va tugallovchi (barcha 
sabablarning pirovard maqsadi) sabablardan iboratdir. 
Ibn Sino Zakariyo ar-Roziy va Beruniy kabi jahon falsafiy tafakkuri tarixida birinchilardan bo’lib kuzatuv va 
tajribaga muhim e’tibor qaratdi. Masalan, alloma ular ko’magida xastaning holati, kelajakda kutilayotgan kayfiyati, 
dori-darmonlar tarkibi, inson va atrof-muhit o’zaro munosabati muammolarini hal etishga urinadi. 
Mutafakkir o’z asarlarida ilm va axloq-odob uyg’unligi, inson kamoloti, baxt-saodat, ijtimoiy adolat, kishilarning 
o’zaro hamkorligi, hukmdorning burchi to’g’risida qiziqarli g’oyalarni ilgari surgan. Uning ta’kidlashicha, barchani bir 
xil ijtimoiy mavqega erishtirib bo’lmaydi. Aslida ular uchun muayyan sharoit yaratib bermoq lozim. Barchaning boy va 
mansabdor bo’lishi yoki hammaning qashshoq bo’lishi jamiyatning tanazzuli va inqirozidir. Lekin inson o’zgalarga 
mehr-oqibatli, g’amxo’r bo’lmog’i, kerak vaqtda saxovat va muruvvat qo’lini nochorlarga uzatishi zarurdir. 
Markaziy Osiyoda ilk o’rta asrlar davrida keng tarqalgan tasavvuf ta’limotidagi komil inson maqomi, nafsni tiyish, 
bag’rikenglik, diniy donishmandlik, Muso al-Xorazmiy va Ahmad al-Farg’oniy tadqiqotlarida ilgari surilgan tabiiy-ilmiy 
g’oyalar, Forobiy, Beruniy va Ibn Sinoning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari, fandagi yangi yo’nalishlar birinchi galda 
musulmon Sharqi, qolaversa, butun jahon tabiiy-ilmiy va falsafiy tafakkurining ravnaqiga hayotbaxsh ta’sir o’tkazib keldi. 
XIV asrning oxiri-XV asrning boshlarida Amir Temur amalga oshirgan harbiy yurishlar natijasida o’lka mustaqilligi 
qo’lga kiritildi. Temur va temuriylar davrida uyg’onish davrining ikkinchi bosqichi boshlandi. Bu ilm-fan va 
madaniyatning gullab-yashnash bosqichi bo’ldi. Ma’naviyatga homiylik harakati avj oldi. Bunga Samarqandda Ulug’bek 

---

astronomiya maktabining vujudga kelishi, rasadxonaning qurilishi, mashhur olimlar Qozizoda Rumiy, al-Koshiy, Ali 
Qushchi va boshqalarning fandagi jonbozligi yaqqol misoldir. Bu masala keyingi ma’ruza uchun mavzu bo’lib 
hisoblanadi. 
Afsuski, bu madaniy uyg’onish mo’g’ul bosqini tufayli tanazzulga yuz tutdi. Amir va sultonlar o’rtasidagi o’zaro 
ixtiloflar, noahillik Chingizxon bosqiniga qo’l keldi. Bu bosqin mo’g’ullarning 1218 yilda O’tror shahrini bosib olishi, 
uning hokimi, Xorazmshohning qaynog’asi, Inolchiqni bandi qilishi va qulog’iga qaynab turgan kumushni quyib 
yuborishdek xunrezlikdan boshlandi. Mo’g’ullarning hukmronligi davrida ana shunday qonxo’rlik tinimsiz davom etdi. 
Ko’rkam shahar va qishloqlar vayronaga aylandi, iqtisodiyot tanazzulga yuz tutdi. Ilm-fan, madaniyat, jumladan 
falsafa ilmi ham inqirozga uchradi. 
Xalqimiz mo’g’ul bosqinini qattiq qarshilik bilan kutib oldi. Garchand uquvsiz hukmdor Muhammad Xorazmshoh 
saltanatni saqlab qola olmagan bo’lsa-da, xalqimizning bosqinchilarga qarshi kurashi aslo to’xtagani yo’q. Ba’zi 
tarixiy manbalarga ko’ra, o’sha davrda nihoyatda katta hududdan 600 mingga yaqin qo’shin to’plash mumkin edi. Bu 
qo’shin to’planganida va tajribali lashkarboshiga topshirilganida Chingizxon saltanatni bosib olishi gumon edi. 
Insoniyatning o’tmishini yaxshi biladigan ba’zi olim va mutaxassislarning fikricha, agar shoh o’zining yovqur o’g’li 
Jaloliddinni avval boshdanoq taxt vorisi etib tayinlaganida va qo’shinnining ixtiyorini unga topshirganida, nafaqat 
Osiyo tarixi, balki jahon tarixi boshqacharoq yo’ldan ketishi mumkin edi. 
Afsuski, tarix «Agar unday bo’lmaganida edi...» qabilidagi tamoyillarni tan olmaydi. Chingiziylar bosqini 
Vatanimiz madaniy taraqqiyotini bir necha asrlar orqaga surib yubordi. O’sha davrda bosqinchilarga qarshi 
kurashning eng atoqli vakili Jaloliddin Manguberdi esa millatimiz o’z ozodligi uchun olib borgan kurashning timsoli 
sifatida tariximiz sahifalarida abadiy qoldi. Bu milliy qahramonimizning tavallud kuni 1999 yilda keng nishonlangani 
uning ruhini shod qilish va Jaloliddin Manguberdini kurashga otlantirgan ezgu g’oyalar bizning kunlarimizda amalga 
oshganligining ramzidir. 
Ma’ruza nihoyasida, alohida ta’kidlash lozimki, Prezidentimizning «Olloh qalbimizda, yuragimizda» tamoyili o’rta 
asrlar falsafasini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Buyuk ajdodlarimizning bag’rik engligi, mazhabparastlikka 
berilmaganligi, ular dunyoqarashida dunyoviy va diniy ilmlarning mushtarakligi, sabr-qanoatliligi barchamizga namuna 
— ibratdir. Bu boy ma’naviy xazina yoshlar ongiga milliy g’oya va istiqlol mafkurasini singdirishga xizmat qiladi, 
ularni mustaqil fikrlash, do’stni dushmandan farq qilishga undaydi, yurtim deb, elim deb yashashga chorlaydi.