Aylaklığa Övgü
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
günü-.
Yahudi!erin kutsal günü. Cumartesi; Hıristiyan ların dinlenme günü. Pazar. (Ç. Notu). YURT — Birçok zamanlarda ve birçok yerlerde y u rt severlik tutkulu bir inanç olagelmiş ve en iyi kafalar bu inancı tamamiyle onaylamışlardır. Bu, Shakespeare zamanında İngiltere’de de böyley- di, Fichte zamanında Almanya’da da böyleydi, Mazzini zamanında İtalya’da dâ böyleydi. Daha hâlâ Polonya’da, Çin’de, Dış Moğolistan’da böyledir. Bu inanç, Batı ulus ları arasında hâlâ son derece güçlüdür; bu inanç, siyase ti, kamu harcamalarını, askeri hazırlıkları vb. kontrolün de tutmaktadır. Ne var ki, aydm gençlik bunu elverişli b ir ülkü olarak kabul edememektedir; gençlik bu inancın, baskı altındaki uluslar için uygun olduğunu, ama baskı altmdaki uluslar baskıdan kurtulur kurtulmaz, daha ön ce kahramanca olan milliyetçiliğin hemen baskıcı hale geldiğini anlamış bulunuyor. ‘Ağlayan, ama istediğini alan’ Maria Teresa’dan beri ülkücülerin sempatisini ka zanmış olan PolonyalIlar, özgürlüklerini Ukrayna’da bas kı kurma yolunda kullanmışlardır. İngilizlerin sekiz yüz yıldan beridir uygarlığı zorla öğrettiği İrlandalIlar, özgür lüklerini birçok iyi kitabın yayınlanmasını önleyecek ya salar çıkarma yolunda kullanmışlardır. Polonyalılarm UkraynalIları, İrlandalIların da edebiyatı katledişleri kar şısında milliyetçilik, ufak bir ulus için bile biraz uygun suz bir ülkü olarak görünmektedir. Ama iş güçlü bir ulu sa geldi mi, kanıt daha da güçlenir. Versailles Andlaşma- sı, hükümdarlarının ihanet ettiği ülküleri savunurken öl memek talihine erenler için hiç de cesaret verici değil dir. Savaş sırasında militarizme karşı savaştıklarını bas baş bağırarak ilan edenlerin her biri, savaşın sonunda, kendi ülkelerinin en önde gelen militaristleri kesilmişler dir. Bu gibi gerçekler, yurtseverliğin çağımızın başlıca belası olduğunu ve eğer yumuşatılamazsa uygarlığı sona erdireceğini, bütün aydm gençler için apaçık kılmakta dır. İLERLEME — Bu, aydın gençler için, çevresinde faz la gürültü koparılan, on dokuzuncu yüzyıldan kalma bir ülküdür. Üretilen otomobil sayısı gibi, tüketilen yer fıs tığı sayısı gibi önemsiz şeylerde ölçülebilir ilerleme za ten zorunludur. Gerçekten de önemli olan şeyler ise öl çülemez, dolayısıyla da propagandacının yöntemlerine uy gun değildir. Aynca, birçok modem icatlar insanları şaş kına çevirmektedir. Radyoyu, telsizleri ve zehirli gazı ör nek gösterebilirim. Shakespeare bir çağın mükemmelli ğini o çağın şiir üslubuyla ölçerdi, (bak. Sonnet XXXII), ama bu ölçü tarzının /modasının geçtiği anlaşılıyor. GÜZELLİK — Gerçi nedendir bilinmez, ama güzel likte insana eski moda gibi gelen bir şey var. Modem bir ressamı, güzelliği aramakla suçlayacak olsalar, adam öf kesinden küplere binerdi. Şimdi sanatçıların çoğunun dünyaya karşı duyulan şiddetli bir öfkeden ilham aldık ları, dolayısıyla da her türlü tasadan uzak bir doymuş luk sağlama yerine, anlamlı bir acı verme isteğini taşı dıkları görülüyor. Bundan başka, çeşitli güzellikler, insa nın kendini, modern aydınların yapabileceğinden daha çok ciddiye almasmı gerektirir. Atina gibi, Floransa gi bi küçük bir site Devletinin ileri gelen bir vatandaşının kendini önemli bir kişi gibi hissetmesi o kadar zor olmaz dı. O samanlarda dünya Evrenin merkezi, insanoğlu da yaratılışın amacıydı; o çağda yaşayan insan ise kendi si tesinin en mükemmel insanları barındırdığını, kendisinin ise, kendi sitesinin en mükemmel insanları arasında ol duğunu düşünebiliyordu. Bu durumda Aeskilos ya da Dan- te, kendi sevinç ya da üzüntülerini ciddiye alabilirdi. Aeskilos da, Dante de, tek tek insanların d u y g u la rın ın önem taşıdığı ve trajik olayların ölümsüz şiirle yüceltil- meye layık olduğu inancını besleyebilirdi. Halbuki mo dem insan, bahtsızhğa uğradığı zaman, kendini istatistik toplamın bir parçası gibi hisseder; geçmiş ve gelecek onun önünde, saçma ve önemsiz yenilgilerin meydana ge tirdiği ürkütücü alaylar halinde uzar. İnsanoğlunun ken di de, sonsuz sessizlikler arasında kısa bir süre için bağı rıp çağıran, yaygaralar koparan az çok saçma, çalımlı bir hayvan gibi görünür. Kral Lear, ‘Gerekli ihtiyaçları sağ lanmamış insan, zavallı, çıplak, oklanmış bir hayvandan farksızdır’, der ve bu fikir alışılmamış b ir şey olduğun dan onu deliliğe sürükler. Ne var ki, bu fikir modem in san için alışılmış bir şeydir ve onu sadece saçmalığa sü rükler. GERÇEK — Eskiden gerçek salttı, ölümsüzdü ve in sanüstüydü. Ben de gençliğimde bu görüşü kabul etmiş, gençlik yıllarımı gerçeğin araştırılmasına adayarak bu yıl la n yanlış yolda harcamıştım. Halbuki gerçeği boğazla mak isteyen sürüyle düşman ortaya çıkmış bulunuyor: pragmatizm, behaviyorizm, psikolojizm ve bağıllık fiziği. Galileo ile Enkizisyon, güneşin mi dünya çevresinde dön düğü, yoksa dünyanın mı güneşin çevresinde döndüğü konusunda ayrılıyorlardı. Ama gerek Galileo, gerek En kizisyon, bu her iki görüş arasında dağlar kadar fark bu lunduğu düşüncesinde birleşiyorlardı. Her ikisinin de üze rinde birleştikleri nokta, her ikisinin de yanıldıklan nok taydı: aradaki fark sadece kelimeler arasındaki bir fark tan ibarettir. Eskiden gerçeğe tapınmak mümkündü; ger çekten de, bu tapınıştaki içtenliği insan kurban etme alış kanlığı göstermekteydi. Ne var ki, sadece insanoğluna ait ve bağıllı olan bir gerçeğe tapınmak zordur. Eddington’a göre yerçekimi yasası, ölçme konusunda alınmış kullanış lı bir karardan ibarettir. Metrik sistem nasıl kadem ve yarda sisteminden daha doğru değilse, yerçekimi yasası da öteki görüşlerden daha doğru değildir. Doğa ve Doğa’nm yasası gece karanlığında gizliydi; Tann, ‘Newton olsun’, dedi ve ölçme kolaylaştı. Bu düşünce yücelikten yoksun görünüyor. Spinoza bir şeye inandığı zaman, entellektüel Tanrı sevgisinin ta dına vardığını düşünürdü. Modern insan ya Marx’la b ir likte, kendisini iktisadi güdülerin yönettiği inancındadır, ya da Freud’la birlikte, rakamların cebrik kuvvetleri teo remi veya Kızıl Deniz’deki direy dağılışı hakkındaki inan cının temelinde herhangi bir cinsel güdünün yattığı ka nısındadır. Şu ana kadar modern kinizmi, beyinden gelen neden leri bulunan bir şey gibi, ussal b ir yoldan ele aldık. Ne var ki, inanç, modem psikologların bize anlatmaktan hiç usanmadıkları gibi, ussal güdüler tarafından nadiren be lirlenir ve aynı şey, şüphecilerin bu olguyu sık sık gör mezlikten gelmelerine rağmen, inançsızlık için de doğru dur. Yaygın bir şüpheciliğin nedenleri ansal olmaktan çok toplumsaldır. Yaygın şüpheciliğin başlıca nedeni h er za man, iktidarsız rahatlıktır. İktidar sahipleri kinik değil lerdir, zira onlar kendi fikirlerini başkalarına zorla kabul ettirebilirler. Baskı kurbanları kinik değillerdir, çünkü onların yürekleri nefretle doludur ve nefret, herhangi başka bir güçlü tutku gibi, kendiyle birlikte bir sürü yan inanç getirir. Eğitimin, demokrasinin ve toplu üretim in ortaya çıkışına kadar her yerde, entellektüellerin işlerin gidişi üzerinde önemli etkileri vardı ve bu etki, o entel lektüellerin kafaları kesilse de yine azalmazdı. Modem entellektüel kendini tamamiyle farklı b ir durumda bul- maktadır. İster bir propagandist, ister bir Saray soytarısı olarak hizmetini budala zenginlere satmaya razı olduğu sürece, modem entellektüelin yağlı b ir kuyruk bulması, bol gelir sağlaması hiç de zor değildir. Toplu üretim in verdiği sonuç budalalığın, uygarlığın gelişmesinden bu ya na herhangi bir dönemdekine oranla çok daha sağlam bir temele oturmasını sağlamak olmuştur. Çarlık Hükümeti Lenin’in kardeşini öldürdüğü zaman, bu olay Lenin’i bir kinik yapmadı, zira o, kendisine hayat boyu sürecek ve en sonunda başanya ulaşacağı bir uğraş ilham eden nef retle doluydu. Ama Batı’nın daha sağlam ülkelerinde ne böylesine güçlü nefret yaratacak b ir neden vardır, ne de böylesine gösterişli bir öç alabilme olanağı. E ntelektüel lerin yapacağı işi, amaçlan bu entellektüellere —tehlikeli değilse bile— saçma görünebilen Hükümetler ya da zen ginler emreder ve ücretlerini de yine onlar öder. Ne var ki, kinizm b u entellektüellerin vicdanlarım duruma uy durabilmelerini sağlar. Gerçi iktidar sahiplerinin her ba kımdan hayranlık duyulacak cinsten bir uğraş istediği za manlar da olduğu doğrudur; bu uğraş türleri içinde en önemlisi bilim, İkincisi de, Amerika’da, kamu mimarisi dir. Ama bir adamın eğitimi sadece kitap sınırları içinde kalmışsa — ki çoğunlukla böyle olmaktadır— o adam y ir mi iki yaşma geldiğinde, epeyce bilgili olduğu halde, bil gisini kendince önemli bir yolda uygulayamadığım görür. Bilim adamlan Batı’da bile kinik değillerdir, zira bunlar akıl, zekâ ve bilgilerinin en değerli yanlannı toplumun tam onayı ile uygulayabilmektedir; ne var ki, onlar bu anlamda, modem entelektüeller arasında olağanüstü de necek kadar talihli sayılırlar. Eğer bu tanı doğruysa, modem kinizm sadece vaaz vermekle ya da gençlerin önüne, bu gençlerin vaizleriyle hocalannın fersude kör inançlar deposu içinden seçtikle ri daha iyi ülküler koymakla sağaltılamaz. Sağaltım, an cak entellektüellerin yaratıcı dürtülerini cisimlendirecek bir meslek bulabilmeleriyle gerçekleşecektir. Bunun için de, Disraeli’nin savunduğu şu eski reçeteden başka bir reçete göremiyorum: ‘Hocalanmızı eğitiniz’. Ama yine de bu, günümüzde proleterlere de plütokratlara da genellik le verilmekte olandan daha tam b ir eğitim, aynı zaman da da, hiç kimsenin yararlanabilmek için yeterli zaman bulamayacağı kadar çok mal üretmeye yönelmiş yararcı istekle yetinmeyen, gerçek kültürel değerleri de hesaba katan bir eğitim olmak zorundadır. Bir insan, insan bede ni hakkında belirli birtakım bilgilere sahip olmadıkça o insana hekimlik yaptırmazlar, halbuki b ir finansiyer, ça lışmalarının banka hesabı üzerindeki etkisi dışında k a lan çok yönlü etkilerden tamamiyle habersiz olmasına rağmen, serbestte çalışabilir. İktisat ve Yunan şürinden sınava girip, • bu sınavda başarı kazanmadıkça kimsenin Borsa Oyunları oynamasına izin verilemeyen bir dünya; politikacıların tarih ve modem romanlar üzerine tam bir bilgi sahibi olmak zorunda bulunacakları bir dünya, ne tatlı bir dünya olurdu! Bir para babasımn şöyle bir so ruyla karşılaştığını aklınıza getirin: «Buğday piyasasını tekelinize alacak olsaydınız, bunun Alman şiiri üzerindeki etkisi ne olurdu?» Büyük örgütlerin artışı dolayısıyla, za manımızda nedensellik eski zamanlardakinden çok daha karmaşıktır, hele nedenselliğin sonuçlarla birlikte düşü nülmesi çok az rastlanan bir şeydir; ama bu örgütleri kontrolleri altında bulunduranlar, eylemlerinin doğura cağı sonuçların yüzde birini bile bilmeyen cahil insanlar dır. Rabelais, üniversitedeki yerini kaybetmek korkusuy la kitabım imzasız yayımlatmıştı. Modem bir Rabelais ise o kitabı hiçbir zaman yayımlatmazdı, zira imzasını at- masa bile, mükemmelleştirilmiş haberalma yöntemleri sayesinde kimliğinin nasıl olsa öğrenileceğini bilirdi. Dün yaya hükmedenler öteden beri hep budalalar olagelmiş tir, ne var ki, bu budalalar, eski zamanlarda şimdiki k a dar güçlü değillerdi. Bu bakımdan, bu gibi insanların akıllı olabilmesini sağlamak için b ir yol bulunması zorun- luğu, eskisine oranla çok daha fazladır. Bu sorun çözüle mez mi? İmkânsız olduğunu sanmıyorum, ama bunun ko lay olduğunu da aşla iddia edemem. BÖLÜM X MODERN TÜRD EŞLİK ' Amerika’da dolaşan Avrupalı gezgin —hiç değilse kendimden pay biçebilirim— iki tuhaflık karşısında şa şırır: birincisi, Amerika Birleşik Devletleri’nin her tara fında (eski Güney hariç) dikkati çeken aşın derecedeki düşünüş benzerliği, İkincisi de, oranın türü kendine özgü ve başka her taraftan farklı .bir yer olduğunu ispatlamak için her yöresinde görülen şiddetli arzu. Bu tuhaflıklar dan İkincisinin nedeni hiç kuşkusuz, birinci tuhaflıktır. Her yerde, yerel bir gurur nedenine sahip olma arzusu vardır, dolayısıyla da her yer, coğrafya, tarih ya da gele nek yönünden seçkin neyi varsa ona çok büyük değer ve rir. Gerçekte var olan birömeklik ne kadar büyük olur sa, bu birömekliği yumuşatacak ayrılıkların peşinde koş maya Amerikan insanı o derece hevesli görünmektedir. Gerçekte eski Güney, Amerika'nın geri kalan tarafların dan çok ayrıdır, o kadar, ayrıdır ki, insan kendini adeta başka ülkede sanır. Eski Güney tarımsaldır, aristokratik tir ve geçmişe dönüktür, buna karşılık Amerika'nın öbür bölgeleri endüstriyel, demokratik ve ileriye dönüktür. Eski Güney dışındaki Amerika endüstriyeldir derken, ta- mamiyle tanm la uğraşılan bölgeleri bile bu kavram için- 1 1930'da yazılmıştır. de düşünüyorum, zira Amerika’da tarımla uğraşan insan ların bile düşünüş biçimi endüstriyeldir. Amerikalı tarım cı pek çok modem makina kullanır; demiryolu ve telefo na sıkı sıkıya bağlıdır; ürünlerinin gönderildiği uzak pa zarlarla çok ilgilenir; aslında o, herhangi başka b ir işte de görebileceğiniz bir kapitalisttir. Avrupa ve Asya’da bili nen köylü tipini Amerikalı hiç bilmez. Bu, Amerika için eşsiz b ir nim ettir ve belki de Amerika’nın eski Dünya’ya olan üstünlüklerinin en önemlisidir, zira köylü h er yerde zalim, açgözlü, tutucu ve yetersizdir. Ben Sicilya’da da portakal bahçeleri gördüm, Kaliforniya’da da; aradaki zıt lık aşağı yukarı iki bin yıllık bir zaman bölümünü tem sil etmektedir. Sicilya’daki portakal bahçeleri trenlerden, gemilerden uzaktır; orada ağaçlar yaşlı, budaklı ve gü zeldir; orada kullanılan yöntemler klâsik antikiteden kal madır. Orada Romalı kölelerle Arap istilâcıların cahil ve y an vahşi soyu yaşar; bu insanlar noksanlarını, hayvan la n kullanışlanndaki zalimlikleriyle kapatırlar. İnsana sürekli olarak Teokritos’u ya da Hesperides’in Bahçesi efsanesini hatırlatan içgüdüsel bir güzellik anlayışı ora da törel alçalış ve iktisadi yeteneksizlikle atbaşı gider. Kaliforniya’daki bir portakal bahçesinde ise Hesperides’ in Bahçesi çok uzaklarda kalır. Burada, son derece ba kımlı, birbirinden eşit uzaklıklarla dikilmiş bütün ağaç lar birbirinin tıpatıp aynıdır. Gerçi portakallann hepsi aynı irilikte değildir, ama duyarlı makinalar bunlan irilik lerine göre öyle aym r ki, aynı kutuya giren bütün porta kallar tıpatıp aynı olur. Bu portakallar, uygun noktalar da kendilerine uygun makinalar tarafından uygun işlem ler uygulanarak, uygun bir frigorifik kamyona girince ye kadar oradan oraya dolaşır, sonunda da uygun paza ra gider. Makinalar bu portakallann üzerine, ‘Güneş öp müş' damgasını basarlar, ama bu portakallann üretilme sinde güneşin öpüşü dışında doğanın başkaca bir rolü bu lunduğunu hatırlatacak hiçbir şey yoktur. İklim bile ya paydır, zira don olacağı zaman portakal bahçesi baştan başa dumandan bir örtü altına alınarak yapay olarak sı cak tutulur. Bu tip tarımla uğraşan kişiler, eski zaman lardaki çiftçilerin aksine kendilerini doğa güçlerinin sa bırlı uşakları gibi hissetmezler; onlar kendilerini, doğa güçlerinin efendileri hissederler. Bundan dolayı Amerika’ da endüstricilerle tarımcılar arasında, Eski Dünya’daki gi bi bir düşünüş ve anlayış farkı yoktur. Amerika’da çev renin önemli bölümünü insan meydana getirir; buna oran la, insan dışındaki bölüm hemen hemen hiçtir. Güney Ka liforniya’da bulunduğum sırada bana sık sık, iklimin bura insanlarını uyuşuk hale getirdiğini söyleyip durdular, ama itiraf ederim ki, buna dair en ufak bir kanıt görme dim ben. Her ne kadar Kaliforniya ile Minneapolis ya da Winnipeg arasında iklim, manzara ve doğal koşullar ba kımından dağlar kadar fark varsa da, KaliforniyalIlar da bana tıpkı Minneapolisliler ya da Winnipegliler gibi gö ründü. İnsan bir Norveçli ile bir Sicilyalı arasındaki far kı düşünüp de bu farkı (mesela) Kuzey Dakotalı bir adam la Güney KaliforniyalI bir adam arasındaki farksızlıkla ölçüştürdüğü zaman insanoğlunun içinde bulunduğu fizik sel ortamın kölesi olacağına o ortamın efendisi oluşunun yine insanoğlunun işlerinde meydana getirdiği muazzam devrimi algılıyor. Norveç’in de, Sicilya’nın da çok eski za manlardan kalma gelenekleri vardır; her iki ülkede de, in sanların iklime gösterdikleri tepkileri yansıtan Hıristi yanlık— öncesi dinler vardı ve Hıristiyanlık geldiği za man bu iki ülkede ister istemez birbirinden çok başka bi çimler aldı. Norveçliler buzdan ve kardan korkarlardı; SicilyalIların korkulan ise lavlardan ve depremlerden idi. Cehennem güney ülkelerinde icat edilmişti; eğer Norveç* te icat edilmiş olsaydı, bu cehennem soğuk olurdu. Hal buki Kuzey Dakota’da da, Güney Kaliforniya’da da ce hennem bir iklim koşulu değildir: h er iki yerde de ce hennem, piyasadaki para darlığıdır. Modern hayatta ikli min önemsizliğini göstermeye bu yeter. Amerika insan yapısı bir dünyadır; daha da önemli si, Amerika, insanların makinalarla yaptıkları b ir dünya dır. Bunu söylerken sadece fiziksel çevreyi değil, aynı zamanda ve en aşağı fiziksel çevre kadar, düşünceleri, duygulan da hesaba katıyorum. Heyecan verici bir cina yeti düşününüz: gerçi cinayeti işleyenin kullandığı yön tem çok ilkel olabilir, ama o cinayeti işleyenin bunu na sıl yaptığıyla ilgili haberi yayanlar, bu yayma işini tek nolojinin en son yeniliklerinden, olanaklarından yararla narak yaparlar. Yalnız büyük şehirlerde değil, aynı za manda %n ıssız çiftliklerde, dağ başlarındaki madenci kamplarında bile radyo en son haberlerin hepsini yayar, bu yüzden de falan ya da filan gün bütün ülke yüzeyin deki her evdeki konuşma konuları aynıdır. Bir trenle Kaliforniya ovalannı geçerken bir sabun reklamının ho parlörden yükselen gürültüsünü duymamaya çalışıyor dum; o sırada yaşlı bir çiftçi güleç bir yüzle yamma yak laşarak, ‘Bu zamanda nereye gidersen git, uygarlıktan yakanı kurtaramazsın’, dedi. Heyhat! Ne kadar doğru! Virginia Woolf’u okumaya çalışıyordum ama sabun rek lamı galip geldi ve günümü yedi. Hayatın fiziksel aparatında birörneklik pek vahim bir sorun olmayabilir, ama düşünce ve fikir alanlannda birörneklik çok daha tehlikelidir. Bununla birlikte, düşün ce ve fikir birömekliği, modem icatlann hemen hemen kaçınılmaz bir sonucudur. Üretim, birleşmiş ve büyük öl çüde olduğu zaman, ufak ünitelere böjünmüş durumda- kinden daha ucuzdur. Bu kural toplu iğne üretim i için ne derece geçerliyse, fikir üretiminde de aynı derecede geçerlidir. Bu aygıttan gittikçe daha çok yararlanıldığı için, ilkokullardaki öğretim de ister istemez gitgide daha çok standart hale getirilmek zorunda kalıyor. Öyle sanı yorum ki, gerek sinemanın, gerek radyonun yakın gele cekte okul eğitiminde oynadığı rolün hızla artacağı düşü nülebilir. Bu demektir ki, dersler bir merkezde hazırla nacak ve bu merkezde hazırlanan malzemelerin kullanıl dığı bütün okullarda tamamiyle aynı olacaktır. Bana söy lediklerine göre, bazı Kiliseler, az eğitim görmüş bütün papazlarına her hafta bir vaaz örneği yolluyorlannış; eh, eğer doğanın bilinen yasaları bu papazlar için de geçer liyse, bunların, kendilerini vaaz kaleme alma derdinden kurtaran bu vaaz örneği için müteşekkir kaldıklarına hiç kuşku yoktur. Bu model vaaz, pek tabii, günün en can alıcı konularına eğilmekte ve bir ucundan öteki ucuna ka dar bütün ülkede belirli b ir yığın heyecanı yaratmayı h e def tutmaktadır. Aynı şey daha da fazlasıyla basmda ol maktadır; basın her yerde aynı telgraf haberlerini almak ta olup, geniş çapta sendikalaşmıştır. Kitaplarımla ilgili eleştirme yazılarının, kaymak tabakadan gazeteler dışın da New York’tan San Francisco’ya ve Maine’den Texas’a kelimesi kelimesine birbirinin aynı olduğunu gördüm, yalnız şu farkla ki, kuzey-doğu’dan güney-batı’ya doğru gidildikçe yazıların boyu kısalıyordu. Modern dünyada birömekliği meydana getiren bütün güçler içinde belki de en büyüğü sinemadır, zira sinema nın etkileyiciliği sadece Amerika sınırlan içinde kalma yıp, dünyanın dört bir yanma girebilmektedir; gerçi Ame rikan sinemasının etkileyiciliği dışında kalan bir ülke var dır ve o ülke Sovyetler Birliği’dir, ama Sovyetler Birli- ği’nin de kendine göre başka türlü birömekliği bulunmak tadır. Geniş anlamda sinema, Orta Doğu’da halklann ne lerden hoşlandığı konusunda Hollywood’un görüşünü tem sil eder. Aşk ve evlilikle ilgili duygulanınız hep bu reçe teye göre standartlaştınlmaktadır. Hollywood, gerek zen ginlerin zevklerini, gerek zengin olmak için benimsenme si gereken yöntemleri gösterişiyle, gençlerin gözünde çağdaşlığın son sözünü temsil etmektedir, ö y le sanıyo rum ki, sesli sinemalar çok geçmeden evrensel bir dilin benimsenmesine yol açacak ve bu evrensel dil Hollywood dili olacaktır. Amerika’da biröm eklik sadece az çok cahil kişiler arasında değildir. Aym şey, bir parçacık daha az da olsa, kültür alanmda da görülmektedir. Ülkenin h er yanında kitapçı dükkânlarım dolaştım ve her tarafta aynı bestsel- lerlerin göze batacak biçimde vitrine konduğunu gördüm. Kanımca, Amerikalı kültürlü hanımlar h er yıl b ir düzi ne kitap satm almaktadırlar ve her yerde aynı düzine sa tılmaktadır. Bir yazar için doğrusu hoşa gidecek bir du rum dur bu, yeter ki, kitabı o düzmenin içinde bulunsun. Ne var ki, bu durum hiç kuşkusuz Avrupa ile Amerika arasındaki bir farkı ortaya koymaktadır. Avrupa’da çok satışlı birkaç kitap yerine, az satışlı pek çok kitap vardır. Birömeklik eğiliminin tamamiyle kötü ya da tam a- miyle iyi bir şey olduğu varsayılmamalıdır. Birörnekli- ğin birçok avantajları bulunduğu gibi, bir sürü de deza vantajları vardır; bellibaşlı avantajı, hiç kuşkusuz, barış içinde işbirliği yapabilen bir ulus meydana getirmesinde- dir; büyük dezavantajı ise, azınlıktakilerin suçlamaları karşısında boynu bükük bir ulus meydana getirmesidir. Bu kusur muhtemelen geçicidir, zira kısa b ir süre sonra azınlık diye bir şeyin kalmayacağı düşünülebilir. Pek ta bii, birömekliğin nasıl elde edildiği büyük b ir önem taşır. Mesela, okulların güney İtalya’dan gelen göçmenlere ne yaptığını ele alalım. Bütün tarih boyunca güney Italyalı- lar cinayet, soygunculuk ve estetik duyarlıklarıyla ün k a zanmışlardır. Ücretsiz okullar, güney Italyalılann üçüncü niteliğini, yani estetik duyarlığım yoketme konusunda tam anlamıyla etkili olmakta ve onları bu ölçüde yerli Amerikan nüfusu içinde eritmektedir, ama öbür iki belir gin niteliklerine gelince, anladığım kadarıyla okulların bu konudaki başarılan o kadar etkili olmamaktadır. Bu örnek, bir amaç olarak düşünüldüğü zaman, birömekliğin tehlikelerinden birini gösterir: iyi nitelikleri yoketmek, kötü nitelikleri yoketmekten kolaydır, bundan ötürü de birömeklik, bütün ölçüleri düşürmek suretiyle daha ko lay sağlanır. Geniş çapta yabancı nüfus banndıran bir ü l kenin, okullan yoluyla, göçmenlerin çocuklannı kendi po tası içinde eritmeye çalışmak zorunda olduğu, pek tabii, apaçık bir gerçektir, bundan dolayı da bir dereceye ka dar Amerikanlaştırma, kaçınılmaz bir şeydir. Bununla birlikte bu sürecin böylesine büyük bir bölümünün az çok kaba bir milliyetçilikle gerçekleştirilmesi üzünüle- cek bir durumdur. Amerika şimdiden dünyanın en güçlü ülkesidir ve üstünlüğü sürekli olarak artmaktadır. Bu ol gu, pek tabii, Avrupa’nın gözünü korkutmakta ve mili tan milliyetçilik yönündeki her belirti bu korkuyu daha da artırmaktadır. Amerika’nın alnında Avrupa’ya politik sağduyu dersi vermek yazılı olabilir, ama korkarım ki, öğrenci büyük ihtimalle inatçı çıkacaktır. Amerika’da biröm eklik eğilimiyle birlikte, buna pa ralel, kanımca yanlış bir demokrasi anlayışı vardır. Öy le görünüyor ki, Amerika’da genellikle, demokrasinin, bü tün insanların aynı olmasını gerektirdiği ve eğer birisi ötekilerden şu ya da bu şekilde farklıysa, farklı olan ki şinin ötekilere «üstünlük tasladığı» kabul edilmektedir. Fransa’da en aşağı Amerika kadar demokratiktir, ama bu anlayış orada yoktur. Fransa’da doktor, avukat, papaz, memur hep ayn ay n tiplerdir; her mesleğin kendine öz gü gelenekleri, ölçüleri vardır, ama bu, o mesleklerin ötekilere üstünlük tasladıkları anlamını taşımaz. Ameri ka’da bütün meslek adamları tipi, bir tip içinde, iş ada mı tipi içinde toplanmıştır. Bu adeta, bir orkestranın sa dece kemanlardan ibaret olmasını emretmeye benzemek tedir. Amerika’da, toplumun bir organizmaya benzediği, bu organizmada çeşitli organların çeşitli roller oynadık ları gerçeği yeteri kadar algılanmamış görünüyor. Göz ile kulağın, görmenin mi, yoksa işitmenin mi daha iyi ol duğu konusunda tartıştıklarını ve hiçbiri her iki işi b ir den yapamayacağına göre, her ikisinin de hiçbirini yap mamaya karar verdiklerini tasavvur ediniz. Bana öyle geliyor ki, Amerika’da demokrasiden bu anlaşılmaktadır. Aristokrasinin hâlâ büyük bir hevesle el üstünde tutul duğu atletizm ve spor alanları dışında, bir kişinin başka larına oranla, hangi bakımdan olursa olsun, bir mükem mellik kazanmasına karşı garip bir kıskançlık duyulmak tadır Amerika’da. Öyle anlaşılıyor ki, ortalama Ameri kan insanı, kafa alanından çok kasları alanında alçakgö nüllü olabilmek yetkinliğine sahiptir; bunun nedeni de belki, Amerikan insanının kafadan çok kasa hayranlık duymasıdır. Artıerikada popüler bilimsel kitapların büyük tirajlara ulaşmasının nedeni, tamamiyle değilse bile kıs men, Amerikalıların bilim alanında uzmanlardan başka sının anlayamayacağı herhangi bir şey bulunduğunu ka bul etmek istemeyişleridir. Mesela bağıllık kuramım an layabilmek için özel bir eğitimin gerekebileceği fikri or talama Amerikan insanını adeta sinirlendirdiği halde, bi rinci sınıf bir rugby oyuncusu olabilmek için özel eğiti min gerektiği fikri hiç kimseyi sinirlendirmemektedir. Bir başarıyla ulaşılmış seçkinliğe Amerika’da belki de bütün öbür ülkelerde olduğundan daha çok hayranlık duyulmaktadır, ama bazı seçkinliklere giden yollar genç ler için çok zorlaştırılmıştır, zira insanlar, falanın ya da filanın veya herhangi bir şeyin, «Başkalarına üstünlük taslamak»la nitelendirilebilecek her türlü tuhaflığım hoş görüsüzlükle karşılamaktadır; bunun dışında kalan biri cik durum, söz konusu kişiye ‘seçkin’ etiketinin daha ön ceden yapıştırılmış bulunması durumudur. Bunun bir so nucu olarak, en çok hayranlık duyulan parlak kişilerin birçoğu Amerika’da yetiştirilemeyip, bunları Avrupa’dan ithal etmek zorunda kalınmaktadır. Bu olgu, standartlaş tırm a ve biröm eklik ile sıkı sıkıya bağlıdır. Herkesten, başarılı bir yapıcının ortaya attığı herhangi bir örneğe, uyması beklenildiği sürece, özellikle artistik alanlarda olağanüstü yetenekler, gençlik döneminde ister istemez büyük engellerle karşılaşacaktır. Standartlaştırmanın olağanüstü bireyler için belki bazı dezavantajları vardır, ama bu ortam içinde ortala m a Amerikan inşam düşüncelerini, karşısındakinin dü şünceleriyle aynı olacağından emin bulunarak ifade ede bileceği için, standartlaştırm a ortalama Amerikan insa nını mutlu edebilir. Daha önemlisi, standartlaştırma ulu sal bağdaşımı pekiştirdiği gibi, politikayı da, daha belir gin ayrılıkların bulunduğu yerlerdekine oranla yumuşa tır. Bu konuda bir kâr-zarar bilançosu çıkarmanın müm kün olabileceğini sanmıyorum, ama bence şimdi Ameri ka’da var olan standartlaştırma, dünya mekanize hale gel dikçe aynen Avrupa’da da yer alacaktır. Bundan dolayı, bu konuda Amerika’ya kusur bulan AvrupalIlar, gelecek teki kendi ülkelerine kusur bulmakta ve uygarlık alanın da kaçınılmaz, evrensel bir akıma karşı çıkmakta olduk larını .anlamalıdırlar. Uluslar arasındaki ayrılıklar azal dıkça enternasyonalizmin kolaylaşacağı kuşkusuzdur ve enternasyonalizm bir kere yerleştikten sonra, iç banşın korunması bakımından toplumsal bağdaşım çok büyük b ir önem kazanacaktır. Burada inkâr edilmemesi gere ken muhtemel bir tehlike vardır ki, bu da, Roma İmpa ratorluğu^’minkini hatırlatan bir hareketsizliktir. Ne var ki, buna karşılık biz de, modem bilim ve modem tekni ğin devrimci güçlerini ileri sürebiliriz. Tümel entellektüel bozulmadan uzak olan ve modem dünyada yeni bir. gele ceği temsil eden bu güçler, hareketsizlik olanağını orta dan kâldıracak ve geçmişte birçok imparatorlukları m ah va sürüklemiş bulunan çürümeyi önleyecektir. Bilimin doğurduğu büyük değişimler karşısında, tarihten kanıt lar getirip, bunları şimdiki zamana ve geleceğe uygula mak tehlikelidir. Bu balamdan ben gereksiz bir karam sarlık için hiçbir neden görmüyorum, bununla birlikte standartlaştırma, buna alışık olmayanların ince zevkleri ne aykırı düşebilir. BÖLÜM XI BÖCEKLERE KARŞI İN SA N LA R’ «Silahsızlanma» önerilerinin saldırmazlık paktlarının insan ırkını eşi görülmemiş felâketlerle tehdit etmekte ol duğu bir sırada, savaşlar ve savaş söylentileri arasında, belki daha da önemli bir mücadeleye lâyık olduğu dikkat gösterilmemektedir — insanlarla böcekler arasındaki m ü cadeleden söz ediyorum. Biz insanlar, «Eşrefi Mahlûkat» olmaya alışmışızdır; mağara adamı gibi arslanlardan, kaplanlardan, mamutlar ve yaban domuzlarından korkmamıza neden kalmamıştır artık. Sadece birbirimizden korkar, bunun dışında kendi mizi güvenlik içinde hissederiz. Ne var ki, büyük hay vanlar her ne kadar artık varlığımızı tehdit etmiyorsa da, küçükleri yönünden durum bunun tersinedir. Bu gezege nin üstündeki canlıların tarihinde, daha önce bir kere büyük hayvanlar yerlerini ufaklarına bırakmışlardı. Dina- zorlar bataklık ve ormanlarda, birbirlerinden başka hiçbir şeyden korkmaksızm ve imparatorluklarının şahlığından şüphe etmeksizin gerine gerine yüzyıllarca dolaştılar. Ama sonra ortadan kaybolup, yerlerini mini mini meme lilere — farelere, ufacık kirpilere, tarla faresi boyunda minyatür atlara ve bunlar gibi hayvanlara bıraktılar. Di- 1 lB33'de yazılmıştır. nazor soyunun neden tükendiği bilinmiyor, ama ortadan kalkışlarının varsayımlı bir nedeni olarak, bunların min nacık beyine sahip bulunmaları ve bütün varlıklarını sa yısız boynuzlar biçimindeki saldın silahlarım geliştirme ye adamış olmalan ileri sürülebilir. Her ne olursa olsun, hayatın gelişmesi bu iri cüsseli hayvanlar soyu yoluyla olmamıştır. Memeliler, üstünlük kazandıktan sonra irileşmeye koyuldular. Ne var ki, kara hayvanlan içinde en irisi olan mamutun soyu tükenmiş, insan ve insanın evcilleştirdiği hayvanlar dışında geri kalanlar da çok seyrekleşmiştir. İnsanoğlu, cüssesinin küçüklüğüne rağmen, zekâsı saye sinde büyük nüfuslan besleyebilme olanağım bulmuştur. İnsanoğlu böcekler ve mikroorganizmalar dışında her şe ye karşı güvenlik içindedir. Böcekler insanlara karşı önce sayı üstünlüğüne sa hiptir. Küçücük bir orman, bütün dünyadaki insan sayısı kadar kannca barındırabilir. Böceklerin bir başka üstün lükleri daha vardır, o da, bizim besinlerimizi, bu besinler henüz bizim yiyebileceğimiz kadar olgunlaşmadan yeme leridir. Birçok zararlı böceği, içinde yaşadıklan görece ufak bölgelerden insanlar bilmeden yeni ortamlara taşı mış, böcekler de götürüldükleri yeni ortamda sınırsız za rarlara yol açmıştır. Seyahat ve ticaret, mikro-organiz- malar kadar böceklerin de işine yarar. Sarı humma eski den yalnız Batı Afrika’da vardı, ama köle ticareti yoluy la Batı yarıküresine taşındı.. Şimdi ise, Afrika kapılan- nın açılmasıyla, kıtayı boydan boya geçerek Doğuya doğ ru ilerlemektedir. Bu hastalık Doğu kıyısına ulaştıktan sonra artık onu, nüfuslannı yanya indirebileceği Çin’in ve Hindistan'ın dışında tutmajç hemen hemen olanaksız hale gelecektir. Uyku hastalığı ise öbüründen de tehlike li, gitgide yayılan bir Afrika hastalığıdır. Ne iyi ki, bilim, böceklerden bulaşan salgın hastalık larla başedebilme çarelerini bulmuştur. Bu böceklerin ço ğunun düşmanı parazitlerdir ve bu parazitler öyle çok böcek öldürmektedir ki, geri kalanlar ciddî b ir sorun ol maktan çıkmaktadır, ayrıca, bgceklerle uğraşan bilgin ler de bu gibi parazitleri incelemekte, yetiştirmektedirler. Bu bilginlerin hazırladığı resmî raporlar birer harikadır; raporların çoğu şu gibi cümlelerle doludur: «Trinidatlı çiftçilerin istekleri üzerine, şekerkamışı ç e k irg e s in in do ğal düşmanlarını aramak üzere, falanca, Brezilya’ya ha reket etmiştir.» Bu mücadelede şekerkamışı çekirgesinin kazanma şansının çok az olduğu söylenebilir. Ne yazık ki, savaş devam ettiği sürece, teknolojinin insanlığa ka zandırdığı bütün bilgiler Acem kılıcı gibi iki ağızlı ol maktadır. Meselâ, yakın bir tarihte ölen Profesör Fritz Haber, azotun katılaştınlmasını sağlayacak bir yöntem bulmuştu. Profesör bu yöntemi sırf toprağın verimliliği ni arttırm ak amacıyla icat etmişti, ama Alman hükümeti bunu yüksek güçte patlayıcı maddeler yapmakta kullan dı ve Profesörü, gübreyi bombaya tercih ettiği için, kı sa bir süre önce sürgün etti. Bir dahaki büyük savaşta her iki tarafın bilginleri, başbelâsı böceklerini birbirlerinin ekinlerine salacaklar ve barış olduğu zaman belki de iş işten geçmiş, bu böceklerin yok edilmesi olanaksız hale' gelmiş bulunacaktır. Bilgimiz arttıkça, birbirimize daha çok zarar verebileceğiz. İnsanoğullan eğer birbirlerine karşı duydukları garez dolayısıyla öfkelerine kapılıp da, böceklerin ve mikro-organizmaların yardımına başvur maya kalkışırsa —ki, bir büyük savaş daha çıkarsa böy le yapacakları muhakkaktır— o savaşın biricik galibi ola rak ayakta sadece böceklerin kalması hiç de olanak dışı değildir. Kosmos açısından bakıldığında belki de buna üzülmemek gerekir; ama bir insan olarak, hemcinslerim hesabına göğüs geçirmekten kendimi alamıyorum. BÖLÜM XII EĞİTİM VE DİSİPLİN Herhangi ciddî bir eğitim kuramı iki bölümden mey dana gelmiş olmalıdır: yaşayıştaki -amaçların ne oldu ğuyla ilgili bir anlayış ve ansal değişim yasalarını incele yen psikolojik dinamik bilimi. Yaşayıştaki amaçların ne olduğu konusunda birbirinden ayrılan iki insan, eğitim üzerinde asla birleşmez. Bütün Batı uygarlığı dünyasmda eğitim mekanizmasına iki törebilimsel kuram egemendir: Hıristiyanlık kuramı ile, milliyetçilik kuramı. Ciddî ola rak ele alındıkları zaman, bu ikisi, Almanya’da açıkça ortaya çıkmakta olduğu üzere, uzlaşmaz şeylerdir. Ken di hesabıma ben, ikisinin ayrıldıkları yerde Hıristiyanlı ğın öbürüne tercih edilir olduğu, .ama birleştikleri yerde her ikisinin de yanıldığı tezini savunuyorum. Benim, eği timin amacı olarak h er ikisinin de yerine ileri sürebilece ğim şey uygarlıktır ve uygarlık, yine benim kastettiğim sekliyle, kısmen bireysel, kısmen de toplumsal tanımı olan bir terimdir. Uygarlık bireyde, hem ansal, hem' de törel niteliklerden meydana gelir: ansal nitelikler denilince, belirli bir genel bilgi asgarisi, insanın kendi mesleğinde teknik ustalık sahibi olması ve fikirlerini kanıtlara daya narak oluşturma alışkanlığını edinmesi akla gelmelidir; törel nitelikler denilince de, yansızlık, iyilikseverlik ve azıcık kendini tutabilme düşünülmelidir. Bunlara ayrıca. ansal ya da törel olmayıp, psikolojik olan bir nitelik de eklemeliyim: uygarlık, yasalara saygıyı, insanlar arasın da adaleti, insan ırkının herhangi bir kesiminin sürekli zarar görmesine yönelmeyen amaçlan ve bunların yanısı- ra, araçlann amaçlara akıllıca uyarlanmasını gerektirir. Eğitim amaçları bunlar olacaksa, bunlan gerçekleş tirmek için neler yapılabileceği ve özellikle, bu yolda ne derece bir özgürlüğün en etkili olabileceği, psikoloji bili minin ele alması gereken bir soru olarak ortaya çıkar. Eğitimde özgürlük sorusu üzerine şimdilik, kısmen amaçlar arasındaki ayrılıklardan, kısmen de psikolojik kuramdaki aynlıklardan doğan üç ana düşünce okulu var dır. Bir yanda, ne kadar kötü olurlarsa olsunlar, çocuk ların tamamiyle özgür olması gerektiği tezini savunanlar; bir yanda, ne kadar iyi olurlarsa olsunlar çocukların ta mamiyle yetkeye bağımlı bulunmaları gerektiğini ileri sürenler; bir yanda da, çocuklann tamamiyle özgür, ama özgürlüğe rağmen her zaman iyi olmaları gerektiğini sa vunanlar bulunuyor. Sonuncu grup, geniş bir gruptur ve bunlann bu kadar geniş b ir grup meydana getirmelerini haklı gösterecek mantıksal nedenler yoktur; alabildiğine özgür çocuklar da, yetişkinler gibi, tüm erdemli olmaz lar. Özgürlüğün, mükemmellik için b ir güvence olduğu inancı, Rousseau’culuktan gelme bir kalıntıdır ki, hayvan lar ve bebekler üzerinde yapılacak bir inceleme bu kalın tının mezan olur. Bu inancı besleyenler, eğitimin hiçbir olumlu amacı bulunmadığını, sadece kendiliğinden geliş me için elverişli bir ortam sağlanması gerektiğim düşünür ler. Bana fazlasıyla bireyci ve bilginin önemine karşı faz lasıyla kayıtsız görünen bu okulun fikirlerini kabul ede miyorum. Bizler, işbirliği gerektiren toplumlarda yaşa maktayız, işbirliğinin ise kendiliğinden meydana gelen dürtülerden doğacağım ummak ham hayaldir. Sınırlı bir alanda yaşayan büyük bir nüfusun varlığım sürdürebil mesi ancak bilim ve teknik sayesinde mümkün olabilir; bundan ötürü eğitim, bilim ve tekniğin gerekli asgarisini aktarmalıdır. Özgürlük kapısını en çok aralayan eğitim ciler, başarılan bir dereceye kadar iyi niyete, kendini tutmaya ve terbiye edilmiş zekâya dayanan kişilerdir; bu nitelikler ise, bütün dürtülerin tamamiyle başıboş bıra kılması halinde doğamaz. Bundan dolayı, yöntemleri ka- tılaştmlmadıkça, bu kişilerin tuttuklan yolda sürekli ba- şan elde etmeleri olasılığı pek yoktur. Toplumsal görüş açısından bakıldığında eğitim, sadece gelişme fırsatı ve ren bir şey olmakla kalmamak, bundan daha olumlu bir şey olmak zorundadır.. Eğitim, hiç kuşkusuz gelişme fır satım hazırlamalıdır, ama aynı zamanda, çocuklann ken di kendilerine elde edemeyecekleri ansal ve törel b ir do natım da sağlamalıdır. Eğitimde özgürlük derecesini yüksek düzeyde tutm a dan yana olan kanıtlar insanın doğal iyiliğinden değil, yetkenin, gerek bu yetkeden ıstırap çekenler, gerek yet keyi uygulayanlar üzerindeki etkilerinden çıkanlmıştır. Kendilerine yetke uygulanan kişiler ya boynu bükük, ya da isyankâr olurlar; her iki tutumun da kaybettirdiği şey ler vardır. Boynu bükük tip, gerek düşünce, gerek eylemde inisi yatifini kaybeder; üstelik, isteklerin engellenmesi duygu sunun yarattığı öfke, kendinden zayıflan ezme biçiminde b ir boşalma kapısı bulmaya yöneltir insanı. Zorba kurum- la n n kendi kendilerini sürdüren kurum lar oluşu bundan dır: insan babasından çektiğini oğluna çektirir ve okul sırasında düşürüldüğü onur kinci durumları hatırlayarak, bunlan aynen, kurduğu imparatorluğun ‘yerli’ halklanna uygular. Böylece, aşın derecede otoriter eğitim öğrenci leri sözle de, eylemle de ne kendilerinden bir orijinallik doğan, ne de böyle bir orijinalliği hoşgören çekingen za limler haline getirir. Bu eğitimin eğiticiler üzerindeki et kisi daha da kötüdür: böyle eğitimciler, ruhlara dehşet duygusu vermekten hoşlanan ve bundan başka hiçbir şey le tatm in olmayan sadist disiplinciler haline gelebilirler. Bu adamlar bilgiyi temsil ettiklerine göre, öğrenciler, bil giden korku duymayı öğrenirler; bilgiden duyulan korku ya İngiliz üst sınıf insanları arasında, insan doğasının b ir parçası gözüyle bakılır, ama aslında bu, otoriter pedagoga duyulan pek yerinde nefretin bir parçasıdır. Öbür yandan, isyankârların bulunması h er ne kadar zorunlu ise de bunlar, varolan şeylere karşı adilce davra namazlar pek. Ayrıca, isyanın da çeşitli yollan vardır ve isyan edenler içinde akıllılar çok azdır. Galileo hem is yankârdı, hem de akıllı; dünyanın düz olduğu kuranıma inananlar da isyankârdılar, ama bunlar aynı zamanda aptaldılar. Yetkeye karşı durmanın esas itibariyle erdem olduğunu ve alışılagelmemiş fikirlerin mutlaka doğru çı kacağım varsaymak, tehlikeli bir eğilimdir: lâmba direk lerini devirmekten ya da Shakespeare’in şair olmadığını savunmaktan hiçbir hayırlı sonuç çıkmamıştır. Ne v ar ki, bu aşın isyankârlık çoğunlukla, fazla yetkenin canlı ru h lar üzerindeki bir etkisidir. İsyankârlar b ir de eğitimci olduklan zaman, öğrencilerindeki meydan okuyucu ruhu kamçılayabilirler; bunlar, meydan okuyucu yanlarım kam - çıladıklan öğrencileri için aynı zamanda mükemmel b ir ortam yaratmaya da çalışmaktadırlar, halbuki bu iki amaç birbiriyle hiç uyuşmaz. İstenilen, ne boynu eğik, ne de isyankâr olmaktır; is tenilen, iyi huy ve gerek insanlara, gerek yeni fikirlere karşı hoşgörülü tutumdur. Bu nitelikler kısmen, eski tarz eğitimcilerin çok az ilgi gösterdikleri fiziksel nedenlere bağlıdır; ama ondan da' çok, can alıcı dürtülere set çekil diği zaman ortaya çıkan aldanıştan doğan beceriksizlik duygusundan kurtulmaya bağlıdır. Büyüdükleri zaman gençlerin hoşgörülü insanlar olması isteniyorsa, genel likle, onların kendi çevrelerinin de hoşgörülü olduğunu hissetmeleri gereklidir. Bu ise, çocuğu sadece Tann’run izzeti ya da vatanın büyüklüğü gibi soyut bir amaç için kullanmaya kalkışmayıp, onun önemli isteklerine de bir dereceye kadar duygudaşlık göstermeyi gerektirir. Öğ retme sırasında, öğrenciye, kendisine öğretilenin —hiç değilse gerçeklerin— öğrenilmeye değer olduğunu hisset tirmek için her türlü çaba harcanmalıdır. Öğrenci isteye rek işbirliği yaptığı zaman, yarı yarıya az yorularak, iki kat çabuk öğrenin Eğitimde oldukça büyük bir özgürlüğe yer verilmesi için bütün bunlar geçerli nedenlerdir. Bununla birlikte, kanıtlan aşmlığa vardırmak da ko laydır. Çocuklann köleliğin kötü yanlarından kaçınırken aristokratlığın kötü yanlannı benimsemeleri istenilir bir şey değildir. Yalnız büyük davalarda değil, aynı zamanda günlük, ufak tefek hususlarda da başkalarını düşünmek uygarlığın temelli öğelerinden biridir ve bu öğe bulun madığı takdirde toplumsal hayat çekilmez hale gelir. Bu rada sadece, ‘lütfen’ gibi, ‘teşekkür ederim’ gibi biçimsel terbiyeyi düşünmüyorum ben: biçimsel görenekler en çok barbarlar arasında gelişmiş olup, kültür alamnda ileri doğru atılan her adımda kaybolmaktadır. Ben asıl, .insa nın zorunlu çalışmada adilce bir payı bulunmaya istekli, dengenin sağlanmasında güçlük çıkmaması için ufak te fek yardımlara hazır olmasını kastediyorum. Akıllıca dü şünüş başlıbaşma bir terbiyedir ve çocuğa bir kadiri m ut laklık duygusu ya da, yetişkinlerin sırf çocuklarm zevk lerine hükmetmek için varolduklan inancım vermek iste nilir b ir şey değildir. Aylak zenginlerin varoluşlanna iti raz edenler de, eğer çocuklanm yetiştirirken onlara çalış manın zorunlu olduğu fikrini aşılamazlar ve bu fikrin sü rekli olarak uygulanmasını mümkün kılacak alışkanlık- la n onlara kazandırmazlarsa, kendi kendileriyle çelişkiye düşmüş olurlar. Özgürlük savunucularının gerektiği kadar önemseme dikleri bir başka husus daha vardır. Yetişkinlerin karış madığı, başıboş bırakılmış çocuk topluluklarında, güçlü olanın kurduğu bir zorbalık vardır ki, yetişkinlerin zor balıklarından çok daha gaddarca olabilir. İki üç yaşların da iki çocuğu yan yana oynamaya bırakırsanız, bunlar bir iki sefer kavga ettikten sonra hangisinin baskın çı kacağını anlarlar ve o andan itibaren de zayıfı bir köle olur. Çocukların sayısı arttığı takdirde, içlerinden bir iki tanesi tam bir üstünlük kurar ve geri kalanların özgürlük leri kısıtlanır; halbuki büyükler işe karışsa ve zayıfları, ötekiler kadar kavgacı, ötekiler kadar acar olmayanları korusa, bunların özgürlükleri o derece kısıtlanmaz. Baş kalarını düşünme çocuklarda genellikle kendiliğinden meydana gelmez; bunun öğretilmesi gerektir ve öğretil mesi için de yetke uygulanması zorunluğu vardır. Yetiş kinlerin çocuklara karışmaktan yana olmayışlarına karşı ileri sürülebilecek en önemli kanıt belki de budur. Özgürlüğün istenilir biçimleriyle törel eğitimin zo runlu asgarisini birleştirebilme s o r u n u n u eğitimcilerin henüz çözmüş olduklarını sanmıyorum. Kabul etmek ge rektir ki doğru çözüm, önce ana baba tarafından, çok ke re olanaksız kılınmaktadır. Tıpkı ruh hekimlerinin klinik deneyleriyle hepimizin deli olduğu sonucuna varmaları gibi, modem okullardaki yetkililer de, anaları babalan yüzünden idare edilemez hale gelmiş öğrencilerle temas- la n sonucu, bütün çocukların «idaresi güç», bütün ana babalarm da son derece aptal olduklan yargısına varmak tadırlar. Ana baba zorbalığı (ki bu çok kere vesveseli bir şefkat biçimini alır) dolayısıyla iyice zıvanadan çıkmış ço- cuklann, yetişkinlere kuşkulu bir gözle bakmayacak ha le gelebilmeleri için, bunların yerine göre kısa ya da uzun b ir süre, ama tam bir özgürlük içinde bırakılm alan gere kebilir. Buna karşılık evinde akıllıca davranış gören ço cuklar, onlar için önem taşıyan bir yoldan kendilerine yardım edildiğine inandıkları sürece, daha kolay kontrol altma alınabilirler. Çocukları seven ve çocukların varlı ğından sinirlenmeyen, çileden çıkmayan yetişkinler, öğ rencilerin dostluğunu kaybetmeksizin disiplin kurma yo lunda büyük başarılar gösterebilirler. Öyle sanıyorum ki, modem eğitim kuramcıları, ço cuklara karışmamanın olumsuz yararına gerektiğinden çok, buna karşılık çocuklarla beraber bulunmak zevkinin olumlu yaranna da gerektiğinden az değer vermektedir ler. Pek çok kimselerin atlara ya da köpeklere gösterdi ği yakınlığa benzer bir yakınlığı çocuklara gösterirseniz, çocuklar büyük bir olasılıkla öğütlerinize kulak verecek ler, yasaklarınızı da, belki huysuzluğa kaçmayan ufak te fek homurdanmalarla, ama kızmaksızm kabul edecekler dir. Çocuklara gösterilen yakınlık eğer, onları toplumsal bir çaba için gösteri alanı ya da, —ki bu da aynı kapıya çıkar— kişisel iktidar dürtülerinin boşalma yolu olarak görmenin yarattığı bir yakınlıksa, bu yakınlığın hiçbir y aran yoktur. Kendisine gösterdiğiniz ilgi eğer, onun iler de sizin partinize ya da kral ve vatan için ölecek bir gru ba kazandınlacak bir oy sahibi olacağı düşüncesinden doğ muş bir ilgiyse, bu ilginizden ötürü hiçbir çocuk size m ü teşekkir kalmaz. Çocuğa gösterilecek ilgi, herhangi daha yüksek bir amaç söz konusu olmaksızın, sırf çocuklarla beraber bulunmanın yarattığı zevkten ileri gelen ilgi ol malıdır. Bu niteliğe sahip öğretmenler, çocuklann özgür lüğüne sık sık kanşmak zorunda kalmayacaklan gibi, ka- nşm ak gerektiği zaman, psikolojik bir aksaklığa meydan vermeksizin kanşabileceklerdir de. Aşırı çalışmadan ötürü yorgun düşmüş öğretmenle rin çocuklara içgüdüsel bir yakınlık gösterebilmeleri, ne yazık ki, tamamiyle olanaksızdır; bu gibi öğretmenler ço cuklara karşı tıpkı, fasulyeden bıkıp da lokantada pilâki adı altında yine fasulyeyle karşılaşınca yemeğe kurşunu sıkan hikâye kişisinin bu yemeğe karşı beslediği duygu nun aynını beslerler ister istemez. Ben o inançtayım ki, eğitim bir kişinin bütün mesleği olmamalıdır: mesleği çocuk eğitimi olan bir insan bu işi günde en çok iki saat yapmalı, geri kalan saatlerini çocuklardan uzakta geçir melidir. Sürekli olarak çocuklarla beraber bulunmak, he le sıkı bir disiplinden kaçınıldığı zaman, son derece yo rucu bir şeydir. Yorgunluk ise, sonunda sinirleri bozar ve bu sinir bozukluğu —sinirleri bozulan öğretmen kendini hangi kurama inanarak yetiştirmiş olursa olsun— enin de sonunda şu ya da bu biçimde bir yerden patlak verir. Çocuklarla olan ilişkilerde m utlaka gösterilmesi gereken dostluk, sadece kendi kendim kontrol edebilme yeteneğiy le korunamaz. Ama bu dostluk varken de, «yaramaz» ço cuklara karşı nasıl davranılacağına dair peşin peşin bir takım kurallar koymak gereksiz sayılmalıdır, zira bu ko nuda verilecek doğru kararlara büyük b ir olasılıkla, öğ retmeni kendi dürtüleri götürecektir; verilecek karar da ne olursa olsun, eğer çocuk sizin ondan hoşlandığınızı his sediyorsa, doğru bir karar olacaktır. Ne kadar akıllıca olursa olsun, hiçbir kural, şefkatin ve düşünceli H a v r a n ı , şın yerini tutamaz. BÖLÜM XIII STOACILIK VE ZİHİN SAĞLIĞI Önceleri salt törel disiplin yoluyla (pek başarısız bir biçimde) üstesinden gelinmeye çalışılan eğitim • sorunları şimdi daha dolaylı, ama aynı zamanda daha da bilimsel yöntemlerle çözülmektedir. Özellikle psiko-analiz hay ranlarının az bilgilileri arasında, stoikçe bir nefse hâki miyete artık ihtiyaç bulunmadığını düşünme eğilimi v ar dır. Ben aynı görüşte olmadığımdan, bu denememde, nef se hâkimiyeti zorunlu kılan bazı durumlar ve gençlerde nefse hâkimiyet yaratılmasını sağlayacak bazı yöntem ler, aynı zamanda da, bunun yaratılışı sırasında kaçınıl ması gereken bazı tehlikeler üzerinde durmak istiyorum. İşe derhal, stoacılık gerektiren problemlerin en güç ve en temellisinden başlayalım: yani, Ölüm’den. Ölüm korkusunu yenmeye çalışmamn çeşitli yolları vardır. Ölü mü bilmezlikten gelebiliriz; ölümün adını hiç ağzımıza al mayabilir ve ölüm üzerinde durduğumuzu farkettiğimiz zamanlar düşüncelerimizi başka yönlere çevirmeyi dene yebiliriz. Bu, Wells’in ZAMAN MAKİNASI’ndaki kele bek insanların başvurduğu yöntemdir. Yahut bunun ta- mamiyle tersine bir yol tutar, fazla yakınlığın hor görme duygusunu uyandıracağı umuduyla, sürekli olarak insan hayatının kısalığı üzerinde derin düşüncelere bırakırız kendimizi; bu da, tahtından indirildikten sonra V. Char- les’in manastırda benimsediği yöntemdir. Cambridge Ko leji öğretim üyelerinden biri daha da ileri gitmişti; bu öğ retim üyesi, odasında bir tabutun içinde yatar ve Kolejin çimlerle örtülü bahçesine çıktığı zaman, eline aldığı bah çıvan beliyle solucanları ikiye biçerek bir yandan da şöy le söylenirdi: «Al bakalım! Daha yiyemedin beni.» Geniş bir çevre tarafından benimsenen üçüncü bir yol daha v ar dır, o da, insanın gerek kendini, gerek başkalarını, ölü mün ölüm olmayıp, yeni ve daha güzel bir hayata açılan kapı olduğuna inandırmasıdır. Değişik oranlarda birbi rine karışan bu üç yöntem çoğu insanlar için, rahatsız edi ci ölüm gerçeğini kapatarak onların huzurunu sağlar. Bununla birlikte bu üç yöntemin her birine karşı ileri sürülebilecek itirazlar vardır. Freud’cuların cinsiyetle bağlı olarak işaret ettikleri gibi, duygusal bakımdan ilgi çekici bir konu üzerinde düşünmekten kaçınmaya çalış mak, mutlaka başarısızlığa uğrayacak ve türlü türlü ru h sal bozukluklara yol açacaktır. Ama bir çocuğun hayatı nın ilk yıllarında, çocuğu ölümle ilgili sivri bilgilerden uzak tutmak, doğallıkla mümkün olabilir. Bunun olup olamaması bir şans meselesidir. Ana babadan, ya da k ar deşlerden biri öldüğü zaman, çocuğun ölümü duygusal yönden tanımasını önlemenin hiçbir yolu yoktur. Bir şans eseri, ilk yıllarda ölüm olgusu çocuğun gözünde bir can lılık kazanmamış bulunsa bile, er ya da geç kazanacaktır; kazandığı zaman da, fazlasıyla hazırlıksız bulunanlarda büyük olsılıkla ciddî, bir denge kaybına yol açacaktır. Bundan ötürü, ölüme karşı, onu sadece bilmezlikten gel me yönteminden daha başka bir yol tutulmasını sağlama ya çalışmalıyız. Ölüm üzerinde hiç durmadan kara kara düşünmek de en aşağı öteki kadar zararlıdır. Hangi konu olursa olsun, düşünceleri sadece bir konuya saplandırmak, hele düşün celer semereli bir eylemle sonuçlanamadığı zamanlar, bü yük hatadır. Pek tabiî, kendi ölümümüzü geciktirebilme yolunda bir eylemde bulunabiliriz ve belirli sınırlar için de her normal kişi de böyle yapar. Ama eninde sonunda ölmekten kesin olarak kurtaramayız kendimizi; dolayısıy la bu, semeresiz bir düşünce konusudur. Üstelik bu, in sanın başka insanlar ve olaylara ilgisini de kaybettirebi- lir; halbuki zihin sağlığını koruyan biricik şey, insanın kendi dışındaki şeylere duyduğu ilgidir. Ölüm korkusu in sanda, dış güçlerin kölesi olduğu duygusunu uyandırır; köle zihniyetinden ise hiçbir hayırlı sonuç doğmaz. Dü şünme yoluyla insan kendini ölüm korkusundan tama- miyle kurtarabilseydi, bu konuda düşünmekten vazgeçer di; insanın düşüncelerini işgal ettiği sürece, ölüm korku su devam ediyor demektir. Dolayısıyla bu da ötekinden daha iyi bir yöntem değildir. Ölümün daha iyi bir hayata açılan kapı olduğu inan cının, mantıken, insanları ölüm korkusu duymaktan k u r tarması gerekirdi. Tıp mesleği adına ne iyi 'ki, birkaç en der olay dışında bu inanç, gerçekte insanları ölüm kor kusundan kurtarmamaktadır. Öbür dünyaya ve öbür dün yada yaşanacağına inananların, ölümün her şeyin sonu ol duğuna inananlara oranla hastalıktan daha az korktukla rını ya da savaşta daha cesur davrandıklarım görmüyoruz. Merhum F.W. Myers, bir yemek sofrasında yanındaki ada ma sorduğu soruyu anlatırdı. Mr. Myers adama, öldüğü zaman kendisine ne olacağı konusundaki düşüncesini sor muş, adam da soruyu duymamazlıktan gelmiş, ama ısrar edilince şu cevabı vermiş: «Şey, öyle sanıyorum ki, ebe di mutluluğa erişeceğim; ne var ki, bu gibi tatsız konu lardan söz açmamanızı tercih ederim.» Bu apaçık mantık tutarsızlığının nedeni, hiç kuşkusuz, dinsel inancın sade ce bilinçli düşünce alanında var olup, bilinçdışı mekaniz maları değiştirmeyi başaramamış bulunmasıdır. Ölüm korkusu ile mücadelenin başarılı olabilmesi için, bu mü cadelede başvurulacak yöntemin, davranışlarımız içinde genellikle bilinçli düşünce diye adlandırılan bölümü etki lemekle kalmayıp, davranışlarımızın tüm ünü etkileyen b ir yöntem olması gerekmektedir. Ender durumlarda din- sel inanç davranışlarımızın tümünü etkileyebilir, ama in sanlığın çoğunluğunda değil. Davranışlarla ilgili neden lerden ayrı olarak, bu başarısızlığın iki başka kaynağı da ha vardır: birincisi, ateşli bir tarzda iman ikrarında bulu nanlarda bile eksik olmayan ve kuşkuculara karşı bir öf ke biçiminde kendini gösteren kuşlcu; İkincisi ise, öbür dünyadaki hayata inananların, inançları sağlam olmayan ların ölüme bağlayacağı -dehşet duygusunu en aşağı dü zeye indirmek yerine, bu duygu üzerinde daha kuvvetle durmaları ve böylece, inançları saltık olmayanların korku sunu arttırmalarıdır. Şu halde, ölümün var olduğu bir dünyaya gençleri uydurabilmek için ne yapmalıyız? Bir araya getirilmesi çok zor olan üç hedefe ulaşmalıyız. (1) Ne onlara ölümün söz etmek istemediğimiz bir konu olduğu duygusunu aşı- lamalıyız, ne de onları bu konu üzerinde düşünmeye özen- > dirmeliyiz. Eğer onlara ölümün söz etmek istemediğimiz bir konu olduğu duygusunu aşılarsak, gençler ölümün il gi çekici bir giz olduğu sonucuna varırlar ve üzerinde da ha da çok düşünürler. Bu noktada, modem cinsel eğitim de takınılan tutum aynen uygulanabilir. (2) Bununla b ir likte yine de, eğer elimizden geliyorsa, onların ölüm ko nusu üzerinde sık sık ve uzun uzun düşünmelerini önle yecek biçimde davranmalıyız. Gençlerin kendilerini müs tehcen edebiyata kaptırmaları karşısında ileri sürülen iti raz nedeni, aynen ölüm düşüncesi üzerinde fazlaca dur ma karşısında da geçerlidir; yani, bu durum gençlerin yeterliliğini kaybettirir, iyi ve tam gelişmeyi önler, aynı zamanda da gerek kendini bu gibi düşüncelere kaptırmış olanlar,- gerek başkaları için elverişsiz davranışlara yol açar. (3) Herhangi bir kimsede, ölüm konusunda, sadece bilinçli düşünce yoluyla elverişli b ir tutum yaratabilece ğimizi ummamalıyız; hele, ölümün ölümsüzlükten daha az dehşet verici olduğunu göstermek amacım taşıyan inançlardan, bu gibi inançlar (genellikle) bilinçaltına İş leyemeyeceği için, hiçbir yarar doğmaz. Bu çeşitli hedefleri etkili kılabilmek için, çocuğun ya da gencin deneyimine göre başka başka yöntemler be nimsememiz gerekmektedir. Çocukla çok yakın ilişkisi bulunanlardan ölen olmasa, çocuğa ölümü hiçbir duygu sal önem taşımayan, olağan bir gerçek diye kabul ettire bilmek epeyce kolaylaşır. Ölüm soyut ve kişilik dışı kal dığı sürece, bundan dehşet verici b ir şey gibi değil, ola ğan bir şey gibi ve doğal bir ses tonuyla söz etmelidir. Çocuk, «Ben ölecek miyim?» diye soracak olursa, ona şöy le cevap vermelidir: «Evet, ama herhalde çok uzun b ir zaman sonra.» Ölümle ilgili bir gizem duygusunu önle mek çok önemlidir. Ölüm, oyuncakların eskimesiyle aynı kategoriye sokulmalıdır. Ama mümkünse, çocuklar he nüz çok küçükken, ölümü onlara çok uzak bir şey olarak göstermek en iyisidir. Çocuğun önem verdiği bir kimse ölünce, sorun deği şir. Örneğin, çocuğun erkek kardeşini kaybettiğini varsa yalım. Ana baba mutsuzdur ve her ne kadar onlar ne de rece mutsuz olduklarını çocuğun bilmesini istemeyebilir lerse de, çocuğun, onların çektiği acıyı BİR DERECE an laması doğru ve zorunludur. Doğal sevgi son derece önem lidir ve çocuk, büyüklerin bu sevgiyi taşıdığını hissetme lidir. Ayrıca, eğer ana baba insanüstü b ir çabayla üzün tülerini çocuktan saklarlarsa, çocuk, «Ölsem um urların da olmayacak,» diye düşünebilir. Böyle bir düşünce ise çocukta çeşitli hastalıklı gelişmelerin başgöstermesi sonu cunu verebilir. Dolayısıyla, her ne kadar böyle bir ru h sal sarsıntı çocukluğun ileriki yıllarında geldiği zaman za rarlı olursa da (çok küçükken bu sarsıntı hissedilmez), geldiği vakit fazla küçümsemememiz gerektir. Kardeşi ölen çocuğa ne bu ölümden söz etmekten kaçınmalıdır, ne de üzerinde fazla durmalıdır; pek fazla belli etmeden, çocukta yeni ilgiler ve en önemlisi yeni sevgiler yarat mak için mümkün olan her şey yapılmalıdır. Öyle sanı yorum ki, çocuğun herhangi bir kimseye aşırı derecede sevgi beslemesi çoğunlukla, başkasının bir kusuru sonu cudur. Eğer ana babadan biri haşinse,' çocukta haşin ol mayana, eğer her ikisi de haşinse, öğretmenine karşı böy le aşın bir sevgi doğabilir. Böylesine bir sevgi genellikle korkunun ürünüdür: böylesine sevgiye hedef olan ise, ço cuğa güvenlik duygusunu verebilen biricik kişidir. Ço cukluk döneminde böyle bir sevgi sağlığa yararlı değil dir. Böylesine bir sevgi beslenildiği zaman, sevilen kişi nin ölümü çocuğun bütün hayatını yıkabilir. Dıştan ba kıldığında her şey yolunda gibi görünse bile, çocuk ilerde her seveceği insanı korka korka sever. Baba (ya da ana) ve çocuklar boş yere yalnızlığın acısını çekerler ve sade ce kendi hayatlarını yaşadıklan halde, başkaları tarafın dan kalpsizlikle nitelendirilirler. Bundan dolayı ana ya da baba, böylesine bir sevgiye hedef olduğu için sevin- memelidir. Eğer çocuk genellikle dost bir çevre içinde yaşıyorsa ve mutluysa, sevdiklerinden birini kaybettiği zaman, bunun acısını daha kolay atlatabilir. Normal ge lişme ve mutluluk fırsatlannm bulunması koşuluyla, ya şama dürtüsü ve umut yetmelidir. Bununla birlikte, yetişkinlik çağının elverişli olabil mesi için, ergenlik çağında çocuğun ölüme karşı daha olumlu bir tutum takınmasını sağlamak gerektir. Yetiş kinler ölümü fazla düşünmemelidirler, ama bunu, bile bi le düşüncelerini başka şeylere çevirerek değil( zira bu hiçbir zaman başarılı olmayan yararsız bir iştir), ilgi duy- duklan şeylerin ve uğraşlannın çokluğundan yapmalı dırlar. Ölümü düşündükleri zaman ise, ölümün önemini küçümsemeye çalışarak değil, ölümün üstüne yükselmek ten bir gurur duyarak, serinkanlılıkla ve bilerek belirli bir stoacılık içinde düşünmelidirler. Dehşet verici her şey de olduğu gibi, burada da prensip aynıdır: dehşetten kur tulmanın mümkün olan biricik yolu, dehşet veren şeyi ka rarlı bir şekilde düşünmektir. İnsan kendi kendine şöyle demelidir: «Evet, bu benim de başıma gelebilir, ama ne çıkar?» İnsanlar bunu savaşta karşılaşılan ölüm gibi du rumlar karşısında başanrlar, zira o sırada uğrunda ken di hayatlarını veya çok sevdikleri birinin hayatını ver dikleri davaya kuvvetle inanmışlardır. Yetişkinlerin ha yatında böylesine bir tutumun gerçek ve köklü olabilme si için, ergenlik çağındayken gençlerin ruhunda, cömert heveslerin kıvılcımı tutuşturulmalı, genç de hayatım ve mesleğini bunların çevresinde kurmalıdır. Ergenlik çağı cömertlik çağıdır ve bu çağın, çocukta cömert alışkanlık lar oluşturulması için kullanılması gerektir. Bu ise, ba banın ya da öğretmenin etkisi yoluyla sağlanabilir. Da ha iyi bir toplumda bu işin anneye düşmesi gerekir, ama şimdiki halde, bir kural olarak kadınların genel görünü şü, benim bu iş için düşündüğüm kadın tipine uymamak tadır; şimdiki kadınlar fazlasıyla kişiseldirler, yeteri ka dar da aydın değildirler. İşte bu nedenlerden ötürü de er genlik çağındaki çocukların (ister erkek olsun, ister kız) öğretmenleri arasında, m eraklan bakımından daha kişilik dışı yeni bir kadm kuşağı yetişinceye kadar, mutlaka er kek öğretmenlerin bulunması zorunluğu vardır. Stoacılığın hayattaki yeri son zamanlarda, özellikle ilerici eğitimciler tarafından biraz fazla küçümsenmekte- dir. Feleğin sillesi insanı tehdit ettiği zaman, bu durum la mücadele edebilmenin iki yolu vardır: ya bu silleden kaçınmaya çalışırız, ya da silleye cesaretle göğüs gereriz. Birinci yol, korkaklık derecesine düşmeden başanlabilir- se, alkışlanacak bir yöntemdir; ama korkunun esiri ol maya hazırlanılmamış bir kimse için ikinci yol, er geç baş vurulacak, zorunlu yoldur. İşte bu tutum da stoacıkğı meydana getirir. Bir eğitimci için bu konuda en büyük tehlike, gençlere stoacılık aşılanırken başvurulacak yön temin, sadistçe duyguların doyurulmasına da olanak ver mesidir. Eskiden disiplin anlayışları o derece sertti ki, eği tim, zorbalık dürtülerinin bir boşalma kapısı haline gel mişti. Çocuğa acı çektirmekten zevk almak gibi sadistçe olan asgari disiplini sağlayabilmek mümkün müdür? Es ki kafalılar, pek tabiî, böyle sadistçe bir zevk duydukla rını inkâr ederler. Şu hikâyeyi herkes bilir: Babası kızıl cık sopasını kullanırken, oğluna. «Evlâdım, bu sopa se- ninkinden çok benim canımı yakıyor,» demiş. Çocuk da cevap vermiş: «Öyleyse babacığım, siz beni dövmeyi bı rakın da ben sizi döveyim, olur mu?» Samuel Butler, THÊ WAY OF ALL FLESH adlı ese rinde, sert ana babaların sadistçe zevklerini, modem psi kolojiyi inceleyen herhangi bir kimsenin inanacağı biçim de anlatmıştır. Şu halde, bu konuda yapacağımız nedir? Ölüm korkusu, stoacılık yoluyla en iyi şekilde müca dele edilen korkulardan sadece bir tanesidir. Yoksulluk korkusu vardır, fiziksel acı korkusu vardır, varhklı ka dınlar arasında çok rastlanan doğum korkusu vardır. Bu gibi korkuların hepsi de güçlerini kaybetmektedir ve az çok küçümsenebilir. Ama eğer insanların bu gibi şeylere aldırmamaları gerektiği biçiminde düşünmeye başlayacak olursak, aynı biçimde belâların hafifletilmesi yolunda hiç bir şey yapılmaması gerektiğini de düşünmeye başlaya biliriz. Uzun zamanlar, kadınların doğum yaparken uyuş" turucu madde almaması gerektiği düşüncesi egemen ol muştur; Japonya’da bu görüş günümüzde de sürmekte dir. Erkek doktorlar, kadınların doğumda uyuşturucu kullanmalarının zararsız olduğu tezini savunuyorlardı; hiç kuşkusuz bilinçaltı bir sadizmden ileri gelen bu gö rüşü haklı çıkaracak hiçbir neden yoktu. Ama doğumda çekilen acıyı azaltma yollan geliştirildikçe, zengin kadın lar da bu acılara katlanmaya o derece isteksiz olmaya başladılar: cesaretleri, ona ihtiyaç duyulan nedenden ön ce kayboldu.-Burada, bir dengenin varlığı zorunludur ve bu zorunluluk apaçıktır. Hayatı başından sonuna kadar yumuşak, tatlı kılmak olanaksızdır, bundan ötürü de in sanlar hayatın tatsız bölümlerine katlanm alanm sağlaya cak bir tutum alabilmelidirler; ne var ki, bu tutumu ka- zandınrken, zalimliğe mümkün mertebe az fırsat ver meye çalışmalıyız. Çocuklarla uğraşan herhangi bir insan, kısa zaman da, aşın şefkatin hata olduğunu öğrenir. Şefkatin çok azı daha da büyük bir hatadır gerçi, ama bu konuda, başka her şeyde olduğu gibi, ifrat da tefrit de kötüdür. Her za man ufacık bir talihsizlikle karşılaşsa, her seferinde ağ lamaya devam edecektir; ortalama yetişkinlerde bulun-, ması normal olan nefse hakimiyet çocuğa ancak, yayga ranın hiçbir şekilde şefkatle karşılanmayacağım ona öğ retmekle kazandınlır. Çocuklar, ara sıra sert davranan bir yetişkinin kendileri için en iyisi olduğunu çabucak an larlar; sevilip, sevilmediklerini onlara içgüdüleri söyler ve çocuklar, şefkatli olduğunu hissettikleri kimselerin, onların iyi gelişmelerini sahiden istemeleri dolayısıyla gösterecekleri her türlü sertliğe katlanırlar. Kuramsal alanda çözüm işte bu kadar basittir: eğitimciler bilgece bir sevgiden ilham alsınlar yeter; bu ilham onlara en doğ ru olanı yaptıracaktır. Bununla birlikte, gerçekte durum daha karmaşıktır. Ana baba ya da öğretmen yorgunluk, sinir bozukluğu, tasalar, sabırsızlık gibi etkenlerin tesiri altında kalır; yetişkinlerin bu gibi duygulan, sonunda yine onlann hayrınadır diye, çocuklar üzerine boşaltma- lanna göz yuman bir eğitim kuramı ise tehlikelidir. An cak, eğer kuram doğruysa kabul edilmeli ve tehlikeler ana babaya ya da öğretmene iyice anlatılmalıdır ki, bu tehlikelerden korunabilmek için gerekli olan her şey ya- pılabilsin. Şimdiye kadar tartışmasını yaptığımız konular üze rinde varılabilecek sonuçlan artık toparlayabiliriz. Hayat ta karşılaşılabilecek tehlikeler hakkında çocuklara bilgi vermekten ne kaçınmalıdır, ne de bu bilgiler zorla veril melidir; bu bilgiler, durum onu kaçınılmaz kıldığı zaman verilmelidir. Acıklı konulardan söz edilmesi gerektiği za man, konu üzerinde gerçeğe sadık kalınmalı ve heyecan gösterilmemelidir; yalnız aile içinde bir ölüm olduğu va kit heyecan göstermemezlik edilemez, zira bu gibi bir du rumda üzüntüyü saklamak doğal değildir. Yetişkinler kendi davranışlarında güleryüzlü bir cesaret örneği orta ya koyabilmelidirler ki, çocuklar da farkına varmadan bu nu büyüklerinden kapabilsinler. Ergenlik çağında çocuk ların önüne kişisel olmayan sürü sürü ilgilenilecek konu lar konulmalı ve eğitim onlara kendileri dışındaki amaç lar için yaşamak fikrini verecek biçimde yürütülmelidir; ancak, bu fikir onlara apaçık öğütler yoluyla değil, dolay lı bir biçimde, farkettirmeden verilmelidir. Başlanna bir talihsizlik geldiği zaman, yine de uğrunda yaşanmaya de ğer şeylerin varolduğunu hatırlamak suretiyle bu talih sizliğe göğüs germe öğretilmelidir onlara; ama gelecek talihsizliklere hazırlıklı bulunmak için bile olsa, muhte mel talihsizlikler üzerinde uzun uzun kafa yormamalıdır- lar. İşleri küçük çocuklarla uğraşmak olanlar, eğitimin zorunlu öğesi disiplinden sadistçe bir zevk almadıkların dan iyice emin bulunmak için kendilerini sıkı bir kontrol altında tutmalıdırlar; disiplin kurma nedeni daima, çocu ğun karakter ve zihninin geliştirilmesi olmalıdır. Zira zihnin gelişmesi için de disipline ihtiyaç vardır; disiplin siz zihin incelik kazanamaz. Ne var ki, zihin disiplini bam başka bir konudur ve bu denemenin kapsamı dışındadır. Bütün bunlara ekleyeceğim b ir tek şey daha var, o da, en iyi disiplinin, içten gelen b ir dürtüyle doğan disip lin olduğudur. Disiplinin böyle içten gelebilmesi için ço cuğun ya da ergenlik çağındaki gencin zor bir işi başar ma tutkusunu duyması ve bu yolda çaba harcamaya istek li olması gerektir. Böyle bir tutkuyu çocuğun akima ge nellikle çevresindeki bir kişi getirir; buna göre, kendi kendine doğan disiplin bile, sonunda, eğitimsel bir y ar dıma dayanmaktadır. BÖLÜM XIV KUYRUKLUYILDIZLAR ÜZERİNE Eğer bir kuyrukluyıldız olsaydım, çağımız insanlan- ni dejenere olmuş bir soy sayardım. Eski zamanlarda, kuyrukluyıldızlara her yerde derin bir saygı duyulurdu. Kuyruklu yıldızlardan biri Sezar’ın öleceğini önceden göstermiş; bir başkası ise İmparator Vespasian’ın ölümünün yaklaştığına işaret sayılmıştı. Ak lı başında bir adam olan İmparator, kendisi dazlak, bu na karşılık yıldız saçlı olduğuna göre onun başka bir an lam taşıyor olması gerektiği tezini savunmuş, ama bu son derece mantıksal görüşü paylaşan pek çıkmamıştı. Say gıdeğer Bede, kuyrukluyıldızların «krallıklarda devrim ler çıkacağına, vebaya, savaşa, rüzgâra ya da sıcağa alâ met» olduğunu söylemişti. John Knox kuyrukluyıldızlara tanrısal öfkenin kanıtlan gözüyle bakar, başka İskoç Pro- testanlan ise bunlann, «Katoliklerin kökünü kazıtması için Krala bir ihtar» olduğunu düşünürlerdi. Kuyrukluyıldızlar yönünden Amerika, özellikle de New England haklı olarak ilgi çekici bir yerdir. 1652 yı lında, tam ünlü Mr. Cotton’un hastalandığı sırada bir kuy rukluyıldız görülmüş ve o ölünce kaybolmuştu. Aradan on yıl bile geçmeden, Boston şehrinin günahkâr halkına, «şehvetperestlikten ve sarhoşluk yoluyla, yeni moda el biseler giymek yoluyla Tannnın salih mahlûkatına karşı küfürde bulunmaktan,» vazgeçmelerini ihtar için, bir kuy rukluyıldız göründü. Seçkin ilâhiyatçı Increase Mather, kuyrukluyıldızlarla güneş tutulmalarını, Harvard Üni versitesi Rektörlerinin ve Koloni Valilerdim öleceklerine işaret sayar ve cemaatine, «yıldızlan alıp, onlann yerine kuyrukluyıldızları göndermemesi için,» Tanrıya dua et melerini söylerdi. Kuyrukluyıldızların da aklı başında gezegenler gibi güneşin çevresinde hiç değilse düzgün bir elips çizdikle rinin Halley tarafından keşfedilmesi ve Newton’un, kuy rukluyıldızların da yerçekimi yasasına boyun eğdiklerini kanıtlaması üzerine bütün bu kör inançlar yavaş yavaş defedildi. Nispeten eski usul öğretime bağlı kalan üniver sitelerde, bir süre Profesörlerin bu buluşlardan söz etme lerine izin verilmedi, ama sonunda gerçek saklanamadı. Günümüzde, ister yukarı sınıftan, ister aşağı sınıftan, ister öğrenim görmüş, ister görmemiş herkesin tasa için de kuyrukluyıldızları düşündüğü ve bir kuyrukluyıldız görününce dehşete düştüğü bir dünya düşünmek zordur. Çoğumuz hiç kuyrukluyıldız görmemi şizdir. Ben iki tane gördüm, ama umduğumun tersine hiç de etkileyici bir yanlan yoktu. Kuyrukluyıldızlar karşısındaki tutum u muzda meydana gelen bu değişikliğin nedeni sadece akıl cılık değil, aynı zamanda yapay aydınlatmadır. Modern bir şehrin sokaklannda geceleyin gökyüzü görünmez, ıs sız bölgelerde ise geceleri, pınl pırıl farlarıyla yolu ay dınlatan otomobillerde yolculuk ederiz. Gökyüzünü kara ladığımız için, yıldızlann, gezegenlerin, meteoritler ve kuyrukluyıldızlann varlığından hâlâ haberdar olanlar sa dece birkaç bilim adamıdır. Zamanımızın dünyası daha önceki herhangi bir çağdakine oranla çok daha fazla in san yapısı niteliği taşımaktadır. Bunda kazancımız oldu ğu kadar, kaybımız da vardır: İnsanoğlu egemenliğinin güvenliği içinde saçma, kibirli ve bir parça kaçık olmak tadır. Bununla birlikte bir kuyrukluyıldızın, 1662’de Bos ton’da gösterdiği törel yönden iyileştirici etkiyi şimdi gösterebileceğini sanmıyorum; şimdi kuyrukluyıldızlar dan daha güçlü bir ilâç gerekiyor. ( BÖLÜM XV RUH NEDİR? Bilimde son ilerlemelerin en acı yanı, bu ilerlemele rin h er birinin bize sandığımızdan daha az şey bildiğimi zi öğretmesidir. Benim gençliğimde, insanın ruhtan ve be denden meydana geldiğini; bedenin uzay ve zamanda, ama ruhim sadece zamanda bulunduğunu hepimiz bilir dik, ya da bildiğimizi sanırdık. Ölümden sonra ruhun ya şayıp yaşamadığı konusunda fikir ayrılıkları bulunabilir di, ama ruhun varlığı tartışma götürmez bir gerçek sayı lırdı. Bedene gelince, sıradan insanlar' bedenin varlığını apaçıklığı kendinde bulunan bir gerçek sayarlar, bilim adamları da böyle düşünürdü, ama filozoflar bedenin var lığını şu ya da bu modaya göre çözümlemek, onu çoğun lukla bedenin sahibi olan adamın veya o adama dikkat etmiş herhangi birinin zihnindeki fikirler haline indir gemek eğilimindeydiler. Bununla birlikte, filozofları pek ciddiye alan olmadığı için, bilim oldukça ortodoks bilim adamlarının elinde bile, hiç rahatı bozulmadan maddeci kaldı. Eskiden h er şeyi böyle güzel güzel basite indirgeyive- ren anlayış bugün kalmamıştır: fizik uzm anlan bize ke sinlikle, madde diye bir şey olmadığım, fizyologlar ise aynı kesinlikle, zihin diye bir şey bulunmadığını söylü yorlar. Bu, eşi benzeri görülmemiş bir olaydır. Şimdiye kadar kim bir kunduracının çıkıp da kundura diye bir şey bulunmadığını, ya da bir terzinin çıkıp da bütün in sanların gerçekte çırılçıplak olduklarım iddia ettiğini duy muştur? Ama eğer böyle bir iddiada bulunan çıksaydı bile, bu iddia, fizik uzmanlarıyla bazı fizyologların ileri sürmekte bulundukları iddialardan daha acayip kaçmaz dı. Önce fizyologları ele alacak olursak, bunların bir kıs mı, bize zihin faaliyeti olduğunu iddiaya kalkışmaktadır lar. Ancak, zihin faaliyetlerini fiziksel faaliyetlere indir gemede çeşitli zorluklarla karşılaşılmaktadır. Bu zorluk ların yenilebilir ya da yenilemez olduklarmı henüz ke sinlikle söyleyebileceğimizi sanmıyorum. Doğrudan doğ ruya fizik bilimiyle ilgili olarak söyleyebileceğimiz şey, şimdiye kadar bedenimiz dediğimiz nesnenin, aslında, hiçbir fiziksel gerçeğe tekabül etmeyen, incelikle işlen miş bilimsel bir yapı olduğudur. Böylece modem, sözde maddeci, kendini tuhaf bir durum içinde bulmaktadır, zi ra sözde maddeci zihin faaliyetlerini bir dereceye kadar başarıyla beden faaliyetleri haline indirgeyebildiği hal de, bedenin kendisinin zihin tarafından icat edilmiş kul lanışlı bir kavram olduğu gerçeğini tevil edememekte dir. Böylece, bir kısır döngü içinde dolaşıp durduğumuzu görüyoruz: zihin, bedenin bir türüm üdür, beden ise zih nin bir icadıdır. Bunun doğru olamayacağı apaçıktır, do layısıyla ne zihin, ne de beden olan, ama her ikisinin de kendisinden çıkabileceği başka bir şey aramamız gereki yor. Bedenden başlayalım. Sıradan adam, maddesel nes nelerin mutlak varolduğunu, zira bunların varlığını beş duyumuzun apaçık ortaya koyduğunu düşünür. Başka her şeyin varlığından kuşku duyabilse bile, insanm kafa sını toslayabileceği herhangi bir şeyin gerçek olması ge rekmektedir; bu, sıradan adamın metafiziğidir. Buraya kadar her şey güzel, ne var ki, bu noktada fizikçi ortaya çıkar ve insanın hiçbir şeye toslamadığını gösterir: kafa nızı taştan bir duvara çarptığınız zaman bile, aslında du vara dokunmazsınız. Siz bir şeye dokunduğunuzu sandı ğınız zaman, bedeninizin çarptığınızı sandığınız bölümü nü meydana getiren bazı elektron ve protonları, dokun duğunuzu sandığınız cismin bazı elektron ve protonları ta rafından çekilir, ya da itilir, ama fiilî bir temas yoktur. Başka elektron ve protonlara yaklaşmaktan dolayı bede ninizdeki elektron ve protonlar rahatsız olur ve bu rahat sızlığı sinirler yoluyla beyne iletirler; beyinde meydana gelen etki, dokunma duygunuz için gerekli olan etkidir ve uzun deneylerle bu duygu aldatıcı kılmabilir. Halbuki elektronlarla protonlar ise sadece kabataslak bir ilk yak laşmadan (takarrüp) ayn ayrı, çeşit çeşit cinsten olayla rın istatistikî ihtimallerini ya da dalga sıralarını deste haline getirme yolundan ibarettir. Böylece madde, zihni dövmek için kullanılacak elverişli bir değnek olamayacak kadar hayalî bir nitelik almış bulunuyor. Evvelce göze o derece su götürmez bir gerçek olarak görünen hareket halindeki maddenin, fiziğin ihtiyaçlarına cevap vermek te tamamiyle elverişsiz bir kavram olduğu ortaya çıkıyor. Bununla birlikte modern bilim ruh ya da maddenin varolduğuna dair herhangi bir işaret vermiyor; gerçek ten de buna inanmamak için varolan nedenler, maddeye inanmamak için varolan nedenlerin hemen hemen aynı dır. Madde ile zihni, tahtı ele geçirmek için savaşan ars- lan ile masal ejderhasına benzetmek mümkündür; sava şın sonu ikisinden birinin zaferini değil, her ikisinin de hanedan armaları alanında yapılmış birer keşiften ibaret olduğunu ortaya koymuştur. Dünya uzun zaman daya nabilen nesnelerden değil, olaylardan meydana gelmiştir ve değişen özelliklere sahiptir. Olaylar, aralarındaki ne densel ilişkilere göre gruplar halinde toplanabilir. Eğer nedensel ilişkiler bir sınıftansa, bunların sonucu olan olay lar grubuna fiziksel bir nesne denebilir, eğer nedense! ilişkiler başka bir sınıftansa, bunların sonucu olan gru ba da zihin denebilir. Bir insanm kafası içinde geçen her olay, her iki gruba da aittir; olay, bir cins gruba ait ola rak düşünüldüğü zaman o adamın beyninin meydana ge- tiricilerindendir; başka cinsten bir gruba ait olarak düşü nüldüğü zaman da, zihninin meydana getiricilerinden. Bundan dolayı gerek madde, gerek zihin, sadece olay ları örgütlemek için elverişli birer yoldan ibarettir. Zih nin ya da maddenin bir parçasının ölümsüz olduğunu v ar saymak için hiçbir neden yoktur. Güneşin, dakikada mil yonlarca ton madde kaybetmekte olduğu kabul ediliyor. Zihnin en temelli belirgin özelliği bellektir, ancak belirli bir kişiyle ilgili belleğin, o kişinin ölümünden sonra da canlı kalacağını varsaymak için bir neden yoktur. Aslın da, bunun tam tersini düşünmek için her türlü neden var dır, zira bellek açıkça, belirli bir beyin yapısıyla bağın tılıdır ve yapı ölümle birlikte çürüdüğüne göre, bu çürü meyle beleğin de varolmaktan çıkacağını kabul etmek gerektir. Her ne kadar metafizikal maddecilik doğru ka bul edilemezse de, maddeciler haklı olsaydı dünyamız ne olurdu ise, duygusal bakımdan dünyamız hemen hemen yine odur. Öyle sanıyorum ki, maddecilerin karşısında olanlar öteden beri iki istekten hareket etmişlerdir: birin cisi, zihnin ölümsüz olduğunu ispat etmek, İkincisi de ni haî gücün fiziksel değii de zihinsel olduğunu ispatlamak. Her iki bakımdan da, ben, maddecilerin haklı oldukları inancındayım.. Gerçi isteklerimiz, dünya yüzünde büyük bir güce sahiptir; eğer insanlar dünya üzerindeki kara ları, yiyecek ve servet çıkarmakta kullanmasalardı, bu gezegenin üstündeki karaların büyük bir bölümünün gö rünüşü bambaşka olurdu. Ne var ki, gücümüz son derece sınırlıdır. Şimdilik güneşe, aya, hattâ dünyanın iç taraf larına ulaşamıyoruz ve gücümüzün ulaşamadığı bölgeler de olan şeylerin zihinsel nedenleri bulunduğunu varsay mak için en ufak bir neden yoktur. Meseleyi daha basit leştirirsek, yani dünyanın yüzü hariç, her olan şeyin, bi risi olmasını istediği için olduğunu varsayamayız. Yeryü- zündeki gücümüz tamamiyle, dünyanın güneşten aldığı enerjiye bağımlı bulunduğuna göre de, biz ister istemez güneşe bağımlı durumdayız; güneş soğuyacak olursa is teklerimizin hiçbirini gerçekleştiremeyiz. Hiç kuşkusuz, bilimin gelecekte gerçekleştirebileceği şeyler konusunda dogmatizme - kaçmak ukalâlık olur. İnsan varlığım, şim di bize mümkün görünenden çok daha fazla uzatmayı öğ renebiliriz, ama modern fizik biliminde, özellikle de te r modinamiğin ikinci yasasında eğer bir parçacık gerçek varsa, insan ırkının sonsuza dek sürüp gideceği umudunu besleyemeyiz. Bazıları bu sonucu iç sıkıcı bulabilirler, ama eğer kendi kendimize karşı dürüst isek, bundan mil yonlarca yıl sonra olacak şeyin, duygusal yönden bizim için şimdi ve burada pek de fazla bir şey ifade etmeyeceği ni kabul etmemiz gerektir. Bilim, kosmos üzerindeki id dialarımızı azaltmakla birlikte, öte yandan da yeryüzün- deki rahatımızı büyük çapta artırm aktadır. Teologların bilimden dehşet duymalarına rağmen, genellikle bilimin hoşgörüyle karşılanması işte bundandır. I I Çağımızın en büyük filozof, bilgin ve sosyal eleştirmecilerinden olan Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|