BUYRUQ GAPLAR
Tayanch so‘z va iboralar:
buyruq gaplar, buyruq gaplarni
shakllantiruvchi vositalar, buyruq gaplarning mazmun xususiyatlari.
Buyruq gap tinglovchining biror narsaga, biror ishni bajarishga
buyurish,
qistash mazmunini, shu bilan bog‘langan boshqa ma’no-
larni ham ifodalavdi. Bu mazmunning turli ko‘rinishlari bor (do'q.
qat’iy buyruq, iltimos, yalinish, nasihat, ta’qiqlash, ogohlantirish, rux-
sat, chaqirish, taklif, istak-tilak va boshqalar). Shunga bogiiq ravish
da buyruq gaplar - qat’iy buyruqlarda ovozni keskin balandlatishdan
tortib, nasihat va iltimoslarda ovozni pasaytirishgacha
turli ohang
bilan talaffuz qilinadi.
Turk tilidagi buyruq gaplar quyidagicha hosil qilinadi:
Turk tilidagi buyruq va istak maylidagi fe'llar buyruq, iltimos,
taklifhamda istak, xohish mazmunli gaplarni shakllantirishda qoTlani-
ladi. Ammo istak maylidagi fe’llar buyruq maylidagi fe’llarga nisba
tan ancha kam ishiatiladi.
Turk tilida buyruq maylining I shaxs birlik formasi yo'q.
Chunki so‘zlovchi o‘z-o‘ziga
buyruq bera olmaydi, lekin o‘ziga
nisbatan istak, tilak bildirishi mumkin. Bu ma‘no istak mayli I shaxs
birligining -ayim, -eyim qo‘shimchalari vositasida yasaladi:
Tabii
evvela seyahatimin nasil geqtigini anlatayim. - Tabiiyki, avvalo senga
sayohatim qanday о ‘tganini so ‘zlab beray.
Turk tilidagi -ayim, -eyim
affikslari o'zak-negizi undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi. Unli
bilan tugagan so‘zlarga birikkanda negiz va affiks o'rtasida у undoshi
orttiriladi:
Size hakikati soyleyeyim. - Sizga haqiqatni so ‘zlayin.
Buyruq maylidagi fe’lning ikkinchi
shaxs birlik formasi nol
ko‘rsatkichlidir.'
Nermin, biraz bekle. Nermin, biroz kut.
Uchinchi
shaxs birlik shakli
-sin
affiksi yordamida yasaladi:
Son hadiselere dair
bir ^ey biliyorsa ortaya at... Qeneleri aqilsin. So ‘nggi hodisalarga doir
xabarlardan gapir. - Chakaklari ochilsin.
Turk tilida buyruq maylining birinchi shaxs birlik formasi yo‘q.
Istak maylidagi fe’lning -(y)elim, -(y)alim affikslari -aylik qo‘shim-
chasiga monand ma’no va vazifada ishiatiladi:
Isterseniz biraz $dyle
yiirttyelim. — Istasangiz, biroz shunday yuraylik.
Turk tilida buyruq maylidagi II shaxs ko’plik formasi -(y)in,
242
