Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining


belir-t-mek, otur-t-mak, hsal-t-m ak, щ й-t-mek, anla-t-mak



Yüklə 10,44 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə69/333
tarix03.09.2023
ölçüsü10,44 Mb.
#141311
1   ...   65   66   67   68   69   70   71   72   ...   333
Turk tilining nazariy grammatikasi. Xudayberganova Z, Hamidov X

belir-t-mek, otur-t-mak, hsal-t-m ak, щ й-t-mek, anla-t-mak
kabi. B a ’zi qattiq undoshlar bilan tugagan o'zaklarga ham
-it-
q o '­
shimchasi qo'shilishi mumkin: 
ak-it-mak, kork-ui-mak
kabi.
-ir- (-ir-, -Ur, -nr-)
qo'shim chasi b a’zi bir b o 'g 'in li fe’lo'zaklariga 
qo 'sh ilad i:
р ц -ir-mek, geq-ir-mek, yat-ir-mak, uq-ur-mak, dog-ur-mak
kabi. Orttirm a nisbat shakli gap egasining bir ishni boshqa shaxsga
81


bevosita yoki vositali ravishda qildirishi, bajartirishiga k o 'ra ikki 
darajali bo'lishi mumkin: 
yaptirtmak, gegirtmek
kabi. Bunday holatda 
gap ichida uchta ot b o 'lad i 
(Ayakkabimi yaptirttim ): Ben - hizmetqi -
ayakkabici.
Bunda qo'shim chalar ketm a-ket 
-tir-
va 
-ir-

-it-

-tir
shaklida keladi 
(kes-tir-t-mek, dog-ur-t-mak, kisal-t-tir-mak).
Ushbu 
shakl murakkab orttirm a daraja 
(birlepk ettirgen eylem)
deyiladi.
Bebek nyudu (chaqaloq o ‘zi uxlab qolgcm). Anne bebegi
uyuttu (chaqaloqni onasi uxlatdi). Anne bebegi dadiya uyutturdu
(onasi chaqalog'ini enagaga uxlattirdi).
Bu yerda birinchi gapda 
ega bebek 
(chaqaloq).
Ish-harakatni uning o 'zi bajargan. Ikkinchi 
gapda esa gapning egasi chaqaloqning onasi. Bunda ish-harakat ona 
tom onidan chaqaloqqa bajartirilgan. Uchinchi gapda ona (gapning 
egasi) ishni boshqa shaxs (enaga) vositasida amalga oshirgan, y a ’ni 
bu gapda uchta shaxs ishtirok etmoqda: 
ona, enaga
va 
chaqaloq.
Shu 
sababdan, murakkab orttirm a daraja turk tilini o ’rganuvchilar uchun 
qiyinchiliklar tug'diradi. Lekin, faqat turkiy tillardagina uchraydigan 
bunday fe ’l shakli nutqni yanada ixchamlashtiradi, so'zlarning 
tejalishini ta ’m inlaydi7.
K o ‘p v azifa b a ja ru v c h i fe’l n isb a t q o 's h im c h a la ri
Turk tilida b a ’zi qo'shim chalar bir necha vazifa bajarishi 
m umkin. M asalan, 

Yüklə 10,44 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   65   66   67   68   69   70   71   72   ...   333




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin