Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

8.3. An’anaviy va zamonaviy xo‘jalik
117

---

Rossiya istilosiga qadar 0 ‘rta Osiyoda asosiy ekinlar - boshoqli 
bug‘doy, arpa, suli, makka va hokazolar bo‘lib, natural xo‘jalik sha- 
roitida, eng avvalo, oilani asosiy oziq - non bilan ta’minlash zarur 
edi. Paxta yakkahokimligi sovet tuzumi davrida shakllanib, bu borada 
o ‘zbek xalqi ayniqsa qattiq aziyat chekdi. 0 ‘zbekistonda 1 mln. tonna 
atrofida tola yetishtirilmoqda.
XX 
asming boshlariga qadar qishloq xo‘jalik mehnat qurollari 
sodda va unumdorligi past bo‘lgan. Masalan, omoch bilan yemi hay- 
dash uchun bo‘yiga va ko‘ndalangiga bir necha marta yurilib, so‘ng 
borona, mola bosilgan. Qo‘shga, molaga ho‘kiz, ot, eshak, ayrim 
joylarda tuyalami qo‘shishgan. Don qo‘l bilan sepilib, hosil o‘roqlar 
bilan o‘rilgan. Sug‘orma dehqonchilikda kanallar va ariqlar qurish, 
ularni ta’mirlash va tozalash, dalalami sho‘rdan yuvish, ikki-uch 
marta omochlash, sug‘orishda lalmi dehqonchilikdagi mehnatdan olti 
marta ko‘p kuch sarflashga to‘g‘ri keigan.
Ko‘chma chorvachilik. 
0 ‘rta Osiyodagi ikkinchi xo'jalik 
faoliyati turi asr boshlariga qadar ko‘chma chorvachilik boigan. U 
xo‘jalik sohasi sifatida choi-dasht zonalarida shakllangan. Ko‘chma 
chorvachilik bilan qozoqlar, qirgizlar, o‘zbek va turkmanlarning 
bir qismi ulkan cho‘1, dasht va togiarda shug‘ullanganlar. Ulardan 
ko‘chmanchi chorvachilikda mavsumiy yaylovlar bo‘ylab ko‘chib 
yurish, butun yil davomida faqat yaylovdagi o‘t-oianlar bilan mol- 
larni boqish nazarda tutiladi.
0 ‘rta Osiyo va Qozog‘istonda chorvachilikning uch turi: meridi- 
anal, vertikal va statsionar chorvachiliklar boigan. Chorvachilikning 
turi jamoalardagi ijtimoiy omillar (xo‘jaIikdagi chorva soni, tabiiy- 
geografik sharoitlar) bilan belgilangan. Yashash sharoiti ba’zida 
ko‘chma chorvachilik turini belgilovchi asosiy vosita boigan. Ush­
bu nuqtayi nazardan ko‘chma chorvachilikni turlarga b o iish shartli 
ravishda boigan. Aksari tabiiy omillar ta’sirida chorvadorlar molni 
boqish tizimiga talay o‘zgarishlar kiritishlari mumkin. Dala tad- 
qiqotlari paytida axborotchilardan Xo‘jamqul Joiiyev 1917-yildagi 
qurg‘oqchilik paytida otning jonini saqlab qolish uchun ajriqning 
tomirini kavlab berganlarini eslagan edilar.
118

---

Chorvadorlaming qishki manzillari ular harakatlanadigan hudud- 
larning eng janubida bo‘lgan. Bahor kelishi bilan chorvadorlar molla- 
rini shimol tomonga yaylovlarning o‘t-o‘lanlari o'sishiga qarab hay- 
daganlar. Yozni eng shimoldagi o‘tloqlarda o‘tkazganlar. Kuz yaqin- 
'lashishi bilan janubga yuzlanganlar. Chorvadorlar uchun eng qadrli 
manzil mollami eson-omon sovuqdan asrab qolishi zarur boMgan 
qishlovlar edi. Ko‘chish yo‘nalishi suv manbalari joylashishiga qarab 
aniqlangan. Eng uzun masofaga qozoqlar ko‘chganlar. Ular qishni ja- 
nubda o‘tkazib, bahorda qo‘zilatish kampaniyasi tugagandan so‘ng 
shimol tomonga siljiganlar. Mollaming turi - ot, qo‘y, tuyalar soni 
ko‘p asrlik tajriba asosida belgilangan. Qishda yer muzlaganida yay- 
lovlarga dastlab otlar qo‘yilgan. Ular muzni maydalaganlaridan so‘ng 
qo‘ylar haydalgan. Odatda, bitta ot tuyog‘i bilan ochgan maydon ol- 
tita qo‘yga yemish bergan.
Vertikal ko‘chma chorvachilik tog‘li hududlarda qo‘llanilgan. 
Qishni chorvadorlar sovuq shamollardan panada, chorva yemish topa 
oladigan tog‘ vodiylarida o‘tkazganlar. Kunlar isishi bilan chorva­
dorlar alp o‘tloqlariga ko‘tarilib, o‘sha yerlarda yozni o‘tkazadilar. 
Sovuq tushishi bilan mollar vodiylardagi qishlovlarga haydab tush- 
iriladi. Tog‘li Pomir aholisi ushbu chorvachilik turini qo‘toslami bo- 
qishda qo‘llashadi. Tog‘da odatda tuyalar boqilmaydi.
Statsionar chorvachilik eng qurg‘oqchil rayonlar - Turkmaniston, 
0 ‘zbekistonning janubida, Mang‘ishloq yarimorolida qo‘llaniladi. 
Ushbu chor\ achilik turida mollar eng kam harakatlanadi. Qishni chor- 
vador qumliklar yoki tog‘ vodiylarida yerda qor turmaydigan, chorva 
yemish topa oladigan joylarda saqlanadi. Yozda chorvani qishlovdan 
bir kunlik masofada boqib 1-2 kunda sug‘orish uchun haydab kel- 
ishgan. Turkman chorvadorlarining faxri va alohida munosabati yilq- 
ilarga qaratilgan. Axaltaka yilqilari eng mashhur ot zotlaridan biridir. 
Yana bir ot zoti - yomud axaltakaga nisbatan kam tarqalgan.