Dinshunoslikka
Din psixologiyasiga diniy yondashuv
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Din psixologiyasiga diniy yondashuv.
Neofreydizmning yana bir vakili Karl Yung (1875–1961) bo‘lib, u Freyd ta’limotini bosh qacha yo‘nalishda rivojlantirdi. K.Yung o‘zining «Psixologik tiplar» nomli asarida inson ongi va ongsizlikka mansub bo‘lgan masala larni falsafa tarixi, she’riyat, diniy, madaniy yodgorliklar yordami da ko‘rib chiqdi, ularni yangicha talqin qilishga harakat qildi. Bu asar K.Yungning nihoyatda chuqur qomusiy bilimga egaligi ni namoyon qildi. Uning psixologik tahlili falsafiy mulohazalar va falsafiy dunyoqarash darajasiga ko‘tarilganligini yaqqol ko‘rsatdi. K.Yung falsafa tarixida ilk bor sxolastik oqimlarni tahlil qilib, ularga mansub ikki xristian ilohiyotchisining psixologik holati ni ochib berdi. Birinchi tip o‘rta asr xristian dinining mashhur apologetlaridan biri Tertulliandir. Ikkinchi tip o‘sha davrning ya na bir mashhur vakili Eriugendir. K.Yungning ta’kidicha, Tertullian o‘zining nihoyatda yuqori darajada rivojlangan intellektual bilimidan voz kechib, uni ichki ilohiy hissiyotga almashtirdi. Eriugen esa o‘z intellektual bilimi dan voz kechmadi, lekin o‘zining jinsiy a’zosini olib tashlab, hir siy hissiyotdan butunlay voz kechdi. 91 Yung «bunday eski psixologik holat yagona libidoning har xil shaklidir, ularni birbiriga qaramaqarshi qo‘yish noto‘g‘ri», deb hisoblaydi. Yungning bu fikri libidoni tushunishda Z.Freydga nisbatan kengroq va chuqurroq qarashga ega bo‘lganligini ko‘rsa tadi. Z.Freydning ta’limotida «Oliy Men» otaonaga bo‘lgan mu nosabat bilan aynanlashtirilgan. Yung esa libidoni faqat hirs bilan cheklamasdan, psixik energiya sifatida oladi. Psixik energiyani koinot miqyosidagi energiya, deb hisoblaydi. Butun koinotni qam rab oluvchi bu energiya hayotiy jo‘shqinlik, tiriklik jarayonidir. Bu fikrlarni asoslash uchun Yung qadimgi hind falsafasiga, Ve da va Bxagavat Gitalarga murojaat qildi. Yung butun olamni bir lashtiruvchi ramz, simvol, belgi sifatida Braxmanni oldi. Hayotiy kuch, jo‘shqinlikni Braxmandagi ruhiy energiya tash kil etadi. Bu energiyadan butun borliq – yulduzlar, sayyoralar, o‘simliklar, hayvonot va insonlar yaratilgandir. Agar tabiatda bu energiya ongsiz bo‘lsa, inson ongida energiya o‘zo‘zini anglash darajasigacha ko‘tariladi. Lekin bu darajaga hamma insonlar ham yetisha olmaydi. Buning uchun, uning fikricha, inson o‘zining ichki olamiga kira olishi kerakdir. Bunday kirish uchun inson o‘zining yashirinib yotgan hissiyotlarini boshqara olishi lozim. Inson o‘zining «Men»idan voz kechishi darkor. Faqat shundagina o‘zining chegaralangan tafakkuri zanjirlarini parchalab, ongini ilohiy ong bilan, Braxman ongi bilan birlashtira oladi. Buning natijasida inson ongi cheksiz kengayadi. Butun borliqqa ongi bi lan qo‘shiladi. Bizga ongsiz bo‘lib tuyulgan borliqda qalb ko‘zi uchun Braxmanning oltinsimon nur – quyoshi ko‘rinadi. «Brax man – Prana ham,– deb yozadi K.Yung, – ya’ni hayot nafasi va koinotning hayot tamoyili; xuddi shunday Braxman – «Uaup» – ya’ni shamoldir. Insonda ham, quyoshda ham bu Braxman ya gonadir». «Haqiqiy Braxmanning qiyofasi oltinsimon nur – qu yosh bilan qoplangan». K.Yungning fikricha, inson kuchi ham Braxmandan kelib chiqadi. Harakatchan ijodiy libido kuchini Braxmanning chek siz va sonsanoqsiz shakllari tashkil etadi. Koinot va insonda 92 gi hayotiy kuch, uning fikricha, energiyadir. Bu kuchda quyi va yuqori, issiq va sovuq kabi ziddiyatlar bo‘lganidek, libidoda ham ziddiyatlar mavjud. Libidodagi ziddiyatlarni tahlil qilib, Yung bu hol Braxmanda ham mavjudligini ko‘rsatadi. Borliqning asoschisi bo‘lgan Dunyoviy Ong o‘zini ikki qaramaqarshi boshlang‘ichga ajratadi, bular manas – aql va «uas» – so‘zdir. Z.Freyd o‘zining «Men va u» asarida ham aql va so‘z o‘rtasida gi ziddiyatni ochib berdi. Aql ongning eng yuzadagi o‘zo‘zini anglovchi qatlami bo‘lsa, so‘z esa aqlni ongsizlik bilan bog‘lovchi vositadir. So‘z orqali ongsiz shakl ongli shaklga aylanadi. Bu ja rayonni Z.Freyd inson psixologiyasi misolida ko‘rsatgan bo‘lsa, K.Yung aynan shu jarayonni butun borliq, koinot miqyosida tat biq etadi. Shunday qilib, K.Yung Z.Freyd fikrlarini umumlashtirib, koinot miqyosida talqin qiladi. Insonning ichki olami butun ja honni o‘ziga qamrab olishini hamda jahondagi barcha jarayonlar insonning ichki olamida ham davom etishini ko‘rsata oldi, Yung libido tushunchasini A.Bergsonning hayotiy jo‘shqinlik, davo miylik tushunchasi bilan hamohang, hamnafas ekanligini isbot lab berdi. Libido jismoniy kuch sifatida xilmaxil shakllarda namoyon bo‘ladi. Bu shakllar afsonalarda obrazlar orqali ifoda etiladi. Bu obrazlar birbiriga bog‘lanib ketib, yagona hayotiy oqimni tashkil etadi. Anri Bergson ham o‘z falsafasida o‘xshash fikrlarni kelti rib, bu oqimni «hayotiy jo‘shqinlik», deb atagan edi. K.Yungning fikricha, ana shu hayotiy jo‘shqinlikka ijodkor lik kuchi xosdir. Libido inson taqdirini ham aniqlaydi. Yungning ta’kidicha, dunyoviy tartib libido tushunchasi bilan aniqlanadi. Bu dunyoviy tartib koinotdagi yulduzlar va sayyoralarni bosh qaradi. Bu yuqori energiyadan quyi darajadagi energiya holati ga o‘tish jarayonidir. Shunday qilib, Yung fikricha, libido psixik energiya orqali ifoda etiladi va olamdagi umumiy tartib yo‘nalishi ni bildiradi. Bu tartib yunonlarda «nous, logos», xitoylarda «dao» tushunchasi orqali berilgan. 93 K.Yung libidoni axloqiy qonun, deb ham ataydi. Inson o‘z ta biatiga monand yashar ekan, u O‘zining ichki axloqiga binoan yashaydi. Insonning tabiati hech qachon axloqni inkor etmagan, aksincha, u bilan mutanosiblikda kun kechirgan. Libido tushun chasi insonning ichki axloq qonuniyatlariga zid kelmaydi. K.Yung fikricha, «yuksak hayotiy yutuqlarga insonning xudbinligi orqa li erishilmagan, zotan xudbinlik hech qachon hayotning yuqori pog‘onasiga olib chiqmaydi». Xuddi shunday yakka insonning o‘zo‘zini rivojlantirishi ham uni hayotning yuqori pog‘onasiga ko‘tara olmaydi. Bunga sabab insondagi ijtimoiy xusu siyat kuch liligidadir. Demak, hayotiy yuksaklikka erishish libido qonuni yatlari orqali yuz beradi. Jumladan, K.Yung o‘z xulosalarini qa dimgi Xitoy falsafasidagi «dao» haqidagi manbalar va qadimgi Hindistondagi ilohiy kitoblardan keltirilgan ilovalar bilan asos laydi. Umuman olganda, uning psixologik holatlarga bag‘ish langan tadqiqoti butun jahon falsafasini ruhiy jihatdan bog‘ lash mumkinligini isbotlab berishga qaratilgan. Nafaqat falsafaning, balki insonning ruhiy olami hamda butun borliqning ruhiy ola mi yagonaligini ham yaqqol namoyon etdi. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|