M tojiyev, I. Nigmatov

3.1. M ehnat faoliyatiga ob-havo m uhitining ta’siri
Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish zonalari (texnosfera) havo 
muhiti quyidagi ko ‘rsatkichlar orqali belgilanadi:
- havo harorati, °C;
- havoning nisbiy namligi, %;
- havo bosimi, mm. simob ust. yoki Pa;
- havo harorati y o ‘nalishi, m/c bilan aniqlanadi.
B ulardan tashqari m etereologik sharoitga ta ’sir etuvchi ishlab chiqarish 
omillari ham m avjud b o iib , ulardan ishlab chiqarish korxonalaridagi 
har xil qurilm a-uskunalar va ishlov berilayotgan materiallar, m oddalar 
yuzasidan tarqaladigan issiqlik nurlari havo haroratining oshishiga olib 
keladi. Aynan m ana shu om illar ish joylaridagi m ikroiqlim m tashkil etadi.
M ikroiqlim omillari insonning m ehnat faoliyatiga, sog‘lig‘iga ju d a 
katta ta ’sir k o ‘rsatadi. Chunki, m ikroiqlim om illarining bir vaqtda 
hammasi deyarli ta ’sir qiladi. Masalan, sovuq sharoitda isituvchi om illar 
ham da shu bilan birga texnologik jarayonlardan ajralib chiqadigan bu g1 
va parlar hisobiga nisbiy nam lik ortib ketganida, uni normallashtiruvchi
30

---

omil b o ‘lishi mumkin. B a’zi hollarda bu om illarning bir-biriga q o ‘shilib 
ketishi natijasida zararli ta ’sirlar ortib ketishi mum kin. M asalan, nisbiy 
nam lik va haroratning ortib ketishi inson uchun o g ‘ir sharoitni vujudga 
keltiradi. Bundan tashqari ish joylaridagi havo harakatining oshishi harorat 
yuqori bo'igan vaqtda ijobiy natija beradi, harorat past b o ‘lgan vaqtda 
esa salbiy natijaga olib keiadi. Bundan k o ‘rinadiki, ishlab chiqarishning 
ob-havo omillari inson organizmi issiqlik boshqarilishining buzilishiga 
sabab b o ‘ladi. Organizm ning issiqlik boshqarilishi fiziologik va kimyoviy 
jarayonlar asosida tana haroratining bir xil chegarada (36-37,6 °C) saqlab 
turish demakdir. Tana haroratining k o ‘rsatilgan darajadan ortib ketishini 
«issiqlash», sovushini esa «sovish» deb ataladi. Issiqlash va sovush 
m ehanat faoliyatini buzuvchi halokatli holatni vujudga keltirishi mumkin. 
Shu sababdan ham inson organizm ining tashqi m uhit bilan m oslashuvi 
(fiziologik m exanizm i) markaziy nerv sistem asining nazorati ostida 
b o ‘ladi. Bunday fiziologik m exanizm ning asosiy vazifasi organizm da 
m odda almashuvi natijasida issiqlikning ortiqchasini tashqariga chiqarib, 
issiqlik balansini ushlab turadi. Tashqi m uhitga moslashuv ikki xil: fizik 
va kim yoviy boTadi. Kim yoviy tashqi m uhitga moslashuv, organizmning 
issiqlash davrida m odda alm ashinuvini kam aytirishi va sovushida esa 
m odda almashuvini oshirishi mum kin. Organizm ning tashqi m uhitga 
issiqlik chiqarishi uch y o ‘1 bilan o ‘tishi mumkin:
- odam tanasining umumiy yuzasidan infraqizil nurlanish orqali 
(radiatsiya) havo almashinuvi;
- tanani o ‘rab turgan havo muhitini isitish (konveksiya);
- term ing terlab, bugTanishi va nafas 
olish yoTlari 
orqali 
suyuqliklarning bug‘lanishi natijasida.
N orm al sharoitda kuchsiz havo harorati boTgan holda harakatsiz 
odam organizmi infraqizil nurlanishi orqali organizm ishlab chiqargan 
issiqlikning 45%, konveksiya orqali 30% v a terlash orqali 25% ni 
yo ‘qotishi mumkin. Infraqizil nurlanish va konveksiya orqali issiqlikni 
y o ‘qotish faqat tashqi m uhit harorati tana haroratidan past b o ‘lgan hollarda 
bo‘lishi mumkin. Shuni qayd qiiish kerakki tashqi m uhit harorati qancha 
kam bo Ms a, issiqlik yo ‘qotish shuncha kuchli b o ia d i. Agar tashqi m uhit 
harorati tana haroratidan yuqori yoki teng b o ‘lsa, u holda issiqlik ajralish 
terlab bugTanish hisobiga bo‘ladi. M asalan, 1 g. tem ing b u g ian ish i 
uchun 2,5 KJ (0,6 kkal) issiqlik yo ‘qotilishi mumkin. Organizmdan 
chiqadigan tem ing miqdori tashqi m uhit haroratiga va bajarilayotgan ish
31

---

turiga bog‘liq. Jumladan: harakatsiz organizmda tashqi m uhit harorati 
15°C bo‘Isa, terlash ju d a kam m iqdorni (soatiga 30 ml) tashkil etadi, 
harorat yuqori b o is a (30°C v a undan yuqori), ayniqsa, og‘ir m ehnat 
ishlami bajarganda organizm ning terlashi ju d a ortib ketadi. M asalan, issiq 
sexlarda, o g ‘ir ishlar bajarilishi natijasida terlashning miqdori soatiga
1-1,5 
I
ga yetadi, terlashga sarflanadigan issiqlik m iqdori esa 2 5 0 0 - 
3800 kj (600-900 kkal) ni tashkil etadi. Teming bug'lanishi havoning 
harakatiga va nisbiy namligiga, kiygan kiyimning m aterialiga bog‘liq. 
Agar issiqlik y o ‘qotilishi faqat terlash orqali am alga oshirilayotgan 
sharoitda havoning nisbiy nam ligi 75-80% dan ortiq b o is a , terning 
bug‘lanishi qiyinlashadi va organizm ning tashqi m uhitga m oslashuvi 
buzilib, organizm da issiqlik ko‘tariladi. Kuchsiz issiqlik k o ‘tarilishi tana 
haroratining yengil ko‘tarilishi, haddan tashqari ter chiqishi, sovuq qotish, 
nafas olish va qon tom irlar urushining tezlashishi bilan xarakterlanadi. 
Agar kuchli issiqlash yuz bersa, unda nafas olish qiyinlashadi, qattiq 
bosh og ‘rig ‘i kuzatiladi, bosh aylanadi, nutq qiyinlashadi. Inson tanasida 
issiqlik ko'tarilishi uning terlashi orqali k o ‘p m iqdorda kerakli tuzlarning 
kam ayishiga olib keladi. Bu holatda teri hujayralaridagi tuz m iqdorining 
kam ayishi, term ing namlikni (suvini) ushlab turish xususiyatining 
susayishiga olib keladi. B unda inson organizmi tinmay ichilayotgan 
suvni chiqarib yuborib, kuchli chanqoqlikni keltirib chiqaradi. Bu esa 
organizm ning suv bilan zaharlanishiga olib keladi. Bunday holatlarda 
organizm paylarida qaltirashlar paydo bo‘lishi, qonning quyuqlashishi va 
kuchli terlash ham da tana haroratining 40—41°C ga k o ‘tarilishi kuzatiladi. 
Qaltirash kasalligi va tana harorati ко‘tarili shining oldi olinmasa, o ‘lim 
bilan yakunlanishi mumkin. Shuning uchun ishlab chiqarish korxonalarida 
tashkil qilinayotgan gigiyenik shart-sharoitlar yuqoridagi qaltirash va 
issiqlik urish kasalliklarining oldini oladi. Yuqori haroratli ishlab chiqarish 
tarm oqlarida aynan organizm y o ‘qotadigan tuzlam i tiklash uchun maxsus 
ichim liklam i tayyorlash (fitobar) tashkil etilgan. Inson organizm iga past 
haroratli ta ’sirlar ham uning fiziologik jarayonlarining buzulishiga, ish 
qobiliyatining susayishiga va organizm ning kasallanishiga olib keladi. 
Past harorat ta ’sirida qon tomirlari torayadi, uzoq vaqt ta ’sir qilishi 
natijasida qon tom irlari faoliyati buzilib, organizm nm g sovuq qotishi 
seziladi. A sab tizim larim ng sovuq qotishi natijasida suyak, qo‘l, oyoq va 
bel bo‘g ‘im larida kuchli og‘riq, o ‘pkaga suv y ig ‘ilishi (plevrit), bronxit 
va boshqa shom ollash bilan bo‘gliq kasalliklar yuzada keladi. Inson
32

---

organizm iga sovuqning ta ’siri, ayniqsa, havo harakati kuchli bo‘lib, 
havoning nisbiy namligi yuqori bo'lgan vaqtda kuchli boMadi. Chunki, 
sovuq haroratdagi nam havo issiqlikni yaxshi o ‘tkazadi v a konveksiya 
orqali issiqlik y o ‘qotilishini kuchaytiradi.