Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
EKSPERT SİSTEMLƏRİ
Ekspert sistemlərinin böyük sürətlə populyarlaşması və aktuallaşması ona gətirib çıxarmışdır ki, müxtəlif insan- . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------171------------------------------------ maşın sistemləri üçün tərtib edilmiş proqramları onların müəllifləri ekspert sistem kimi təqdim etməyə cəhd edirlər. Ekspert sistemi dedikdə, insan-ekspert bilikləri və mühakimə texnikasından istifadə edən EHM proqramı nəzərdə tutulur. Ekspert sisteminin digər insan-maşın sistemlərindən əsas fərqləndirici xüsusiyyəti tərkibində izahedici altsistemin olmasıdır. İzahedici alt sistem çıxardığı nəticəni istifadəçiyə “necə” və “nə üçün” çıxardığını izah edir. Bununla da izahedici alt sistem istifadəçiyə çıxarılmış nəticəyə güvənmək üçün əsas verir. İzahedici alt sistem olmazsa, iki qəbuledilməz alternativ mümkündür: • EHM-in verdiyi həllə inamın inkar edilməsi; • EHM-in verdiyi həllin gerçək olduğunun qeyd- şərtsiz qəbul edilməsi. Yuxarıda göstərdik ki, tətbiqi proqram paketləri kitabxanası hesablama-məntiq sistemlərində və intellektual tətbiqi proqramlar paketlərində riyazi modelləşdirmə və hesablayıcı eksperimentlərdə geniş istifadə edilən proqram modulları yığımıdır. Bunlar fundamental fizika və mexanika qanunlarına əsaslanan modellər, həmçinin, əməliyyatların tədqiqində və iqtisadiyyatda tətbiq edilən optimallaşdırma modelləridir. Halbuki ekspert sistemlərində süni intellektin xüsusi formalizmlərində qurulmuş və məntiq-linqvistik modelləri adlanan modellərdən istifadə edilir. Bir halda ki, ekspert sistemləri biliklərə və biliklərin manipulyasiyasına yönəldilmişdir, deməli, modelləşdirmənin yeni növü – “idrak fəaliyyətinin modelləşdirilməsi” yaranmışdır ki, bu . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------172------------------------------------ da, elmi tədqiqatlar da daxil olmaqla, geniş tətbiq sahəsinə malikdir. Elmi tədqiqatların xarakterik mərhələləri aşağıdakılardan ibarətdir: -ilkin empirik verilənlərin yığılması və emalı; -verilənlərin, yeni faktların aşkara çıxarılması məqsədi ilə, riyazi və nəzəri-məntiqi emalı, obyektiv gerçəkliyin nəzəri və empirik əsaslandırılması; -elmi faktların ümumiləşdirilməsi əsasında tədqiq edilən proses və hadisələrin fundamental münasibətlərini və əlaqələrini əks etdirən yeni nəzəriyyələrin yaradılması. Elmi tədqiqatların bu günədək davam edən birinci mərhələsi verilənlərin emalı sistemlərinin tətbiqi, verilənlər bazaları və verilənlər bazalarını idarəetmə sistemlərindən, həmçinin, sənədli və faktoqrafik informasiya-axtarış sistemlərindən istifadə edilməsi hesabına kifayət qədər tam avtomatlaşdırılmış olsa da, ikinci və üçüncü mərhələnin avtomatlaşdırılması ilə bağlı görüləcək iş olduqca mürəkkəbdir. Bu sahədə riyazi modelləşdirmə və hesablayıcı eksperiment həlledici əhəmiyyət daşıyır. Lakin bu sonuncu fikir yalnız riyazi model qurmaq mümkün olan elmlərə aiddir. Tibb, biologiya, geologiya, kimya və s. kimi elmlərdə alimlərin fəaliyyəti bu mərhələlərdə avtomatlaşdırılmamış qalır. Buna görə də idraki aktivliyin modelləşdirilməsi məsələlərini həll edən ekspert sistemləri elmin bu sahələrində daha çox populyarlaşmışdır. İdraki aktivlik ona əsaslanır ki, insanların (ekspertlərin): 1) Bilikləri toplamaq; . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------173------------------------------------ 2) Bilikləri ümumiləşdirmək; 3) Problemləri dərk etmək və aşkarlamaq; 4) Problemin həlli üçün mühakimə yürütmək, natamam informasiyadan gerçəyəbənzər nəticə çıxarmaq; 5) Öz davranışına haqq qazandırmaq və yürütdüyü mühakimələri izah etmək; 6) Başqa insanlarla qarşılıqlı fəaliyyət göstərmək və bu yolla biliklər toplamaq; 7) Öz biliyini yenidən qurmaq və yenidən təşkil etmək; 8) Davranış haqqında mühakimə yürüdərkən tətbiq edilən qaydaların mahiyyətini anlamaq; 9) Problemin onun (və ya onların) səlahiyyətinə aid olub-olmamasını, bu problemi onun (və ya onların) həll etməyə məsul olub-olmamasını təyin etmək kimi qabiliyyətləri vardır. Bu siyahıdan hansıları ekspert sisteminin köməyi ilə gerçəkləşdirmək olar? Biliklərə əsaslanan sistem olmaqla, ekspert sistemləri bugün ilk iki xassəni (bəndi) gerçəkləşdirə bilir, dördüncü xassə (bənd) isə dialoq rejimində məsləhətlər vermək şəklində həyata keçirilir. Üçüncü xassə (bənd) – insanın müstəsna hüququ olsa da, ekspert sistemi ilə dialoq zamanı insanın bu qabiliyyəti əhəmiyyətli dərəcədə intensivləşir. Beşinci xassə (bənd) yalnız ekspert sistemində izahetmə və etibaretmə alt sistemlərində gerçəkləşdirilir. Yeddinci xassə (bənd) ekspert sisteminin layihələşdiriciləri və sonra istifadəçiləri tərəfindən reallaşdırılır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------174------------------------------------ Ekspert sistemləri aşağıdakı funksiyaları icra edə bilir: • Verilənlərin qiymətini təyin etmək məqsədi ilə onların interpretasiyası (şərhi); • Texniki və bioloji sistemlərin vəziyyətinin, küysəl (Küylə, uğultu ilə zibillənmiş, entropiyalı, pis yazılan, pis oxunan, düzgünlüyü şübhə doğuran və s.) verilənlərin interpretasiyası əsasında, təyini və ya həmin vəziyyətə diaqnoz qoyulması; • Monitorinq sistemləri vasitəsilə yoxlama müşahidəsi və ya müşahidə edilən obyektlərin (məsələn, reanimasiya şöbələrinin, nüvə reaktorlarının və s.) kritik vəziyyətlərinin verilənlərinin real vaxt miqyasında kəsilməz müşahidə altına alınması; • Keçmişdəki və indiki vəziyyətlərin modelləşdirilməsi əsasında gələcək inkişafın proqnozlaşdırılması; • Qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üçün tədbirlərin və fəaliyyətin planlaşdırılması və işlənib hazırlanması; • Qoyulmuş tələblərə cavab verən obyektlərin qurulması üzrə layihələşdirmə və dəqiq icra cədvəllərinin hazırlanması. İdraki aktivliyin modelləşdirilməsi və ekspert sistemləri nəzəriyyəsi baxımından, yeni informasiya texnologiyaları daha geniş aspektdə müəyyən qədər başqa anlam daşıyır. Yaxın gələcəkdə ekspert sistemləri biliklərin təqdim edilməsini, yığılmasını, istifadə edilməsini və ötürülməsini kütləvi surətdə elektron texnologiyasına keçirəcəkdir. Nəşriyyat materiallarında toplanmış biliklər təqdimat baxımından, passiv mahiyyətlidir. Belə ki, daim meydana . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------175------------------------------------ çıxan problemləri həll etmək üçün kitablarda toplanmış bilikləri tətbiq etməzdən əvvəl, onları axtarıb tapmaq, şərh etmək lazım gəlir. Bilikərin yenilənməsi baxımından da, kitablar passivdir. Bundan əlavə, kitablardakı biliklərin başqa adamlara ötürülməsi prosesləri də çevik deyildir. Əlbəttə, biliklərin elektron təqdimatı dedikdə, heç də kitablardakı mətnlərin EHM yaddaşına sadəcə, yalnız köçürülməsi nəzərdə tutulmur. Kitablardakı ekspert biliklərinin EHM yaddaşına daxil edilməsindən əvvəl onlar biliklərin təqdim edilməsi üçün yaradılmış xüsusi dillərə tərcümə edilməli, yəni yenidən kodlaşdırılmalıdır. Bunlar məntiq, şəbəkə və produksion tipli dillərdir. Aydındır ki, nadir (unikal) mətnlər, zəruri olan hallarda yaddaşa ənənəvi mətn formasında yazılacaqdır. Mövcud olan proqramlaşdırma sistemləri də çevik deyildir və onlarda saxlanan biliklərdə hər hansı dəyişiklik etmək üçün yenidən proqramlaşdırma tələb olunur. Görünür, burada proquksion sistemlər nəzəriyyəsinə əsaslanan və qeyri-formal proqramlaşdırma adlanan proqramlaşdırma sistemi müəyyən rol oynayır. Ekspert sistemlərinin yaradılması adi “sifarişçi – icraçı” sxemi üzrə getmir, çünki icraçı-layihələşdirici texniki tapşırığa müvafiq olaraq sifarişçiyə istismara hazır sistem təhvil verməlidir. Lakin bu mümkün olmur, ona görə ki, konkret ekspert sistemin yüklənəcəyi biliklər icraçıda deyil, sifarişçidədir. İcraçı təşkilat (layihələşdirici) xüsusi instrumental vasitələrin köməyi ilə ya “boş” ekspert sistemi, ya da ekspert sistemlərinin bir sinfinə yönəldilmiş metasistem yaradır. “Boş” sistemin biliklərlə doldurulması sifarişçinin . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------176------------------------------------ yanında ya layihələşdirici təşkilata, ya da sifarişçi təşkilata aid olan xüsusi mühəndislər tərəfindən həyata keçirilir. Biliklər mühəndisi bir tərəfdən, ekspert sistemləri nəzəriyyəsi sahəsində tam səlahiyyət sahibi, digər tərəfdən də, predmet oblastını bilən, bu sahənin ekspertləri ilə işləməyi bacaran olmalıdır ki, onların biliklərini verilmiş ekspert sisteminin formalizmlərinə çevirə bilsin. Mətnlərdəki bilikləri və ekspertlərdən intervyü (müsahibə) almaqla əldə edilən bilikləri formallaşdırmaq üçün xüsusi dillər hazırlanmışdır. İnstrumental sistemlər, mahiyyətcə, ekspert sistemləri yaratmaq üçün istifadə edilən ekspert sistemləridir. Bunun təbii genişlənməsi sistem və tətbiqi proqramlaşdırma üçün nəzərdə tutulan ekspert sistemlərinin yaradılması oldu. Paylanmış ekspert sistemləri. Ayrı-ayrı sistemlərdən tərtib edilən paylanmış süni intellekt sistemləri mürəkkəb obyektlərin xassələrinin çoxcəhətli diaqnozda tanınması zamanı ayrı-ayrı mütəxəssislərin qarşılıqlı fəaliyyəti zəruri olan hallarda fəaliyyət planları hazırlamaq üçün lazımdır. Sözügedən situasiyalara nümunə olaraq ekoloji- iqtisadi problemlər, mütəxəssis həkimlər tərəfindən kompleks müayinə aparılması əsasında xəstəyə dəqiq diaqnoz qoyulması problemi göstərilə bilər. Proqramçılar kollektivi tərəfindən böyük proqram komplekslərinin yaradılması üçün də paylanmış ekspert sistemləri mühüm əhəmiyyətə malikdir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------177------------------------------------ Hal-hazırda proqramın displeydə qrafik təqdimatına imkan verən kollektiv proqramlaşdırma texnologiyası işlənib hazırlanmışdır. Paylanmış ekspert sistemləri həm çoxterminallı bir hesablayıcı kompleksdə, həm də kompüter şəbəkələrində gerçəkləşdirilə biləndir. Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|