O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

merkantilizm
deb atalgan. Bu oqim tarafdorlari odamlarning, 
jamiyatning boyligi puldan, oltindan iborat, boylik savdoda, asosan 
tashqi savdoda – muomala jarayonida paydo bo‗ladi, ko‗payadi, savdoda 
band bo‗lgan mehnat unumli mehnat, boshqa mehnatlar esa unumsizdir, 
deb tushuntirib keldilar. Keyinchalik ayirboshlash, ya‘ni savdo 
jarayonida hech qanday boylik yaratilmasligi, qiymatning ko‗paymasligi 
ma‘lum bo‗lib qoldi. Faqat ayriboshlashning ekvalentlik tartibi, ya‘ni 
teng mehnatga teng boylik muvozanati buzilgan taqdirda boylik birovlar 
foydasiga qayta taqsimlanadi, natijada kimdir boyib, kimdir xonavayron 
bo‗lib boradi. Merkantilistlar iqtisodiyot nazariyasining asosiy vazifasi 
davlatning iqtisodiy siyosatiga amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat 
deb ta‘kidladilar. Ularning fikricha, iqtisodiyotda ijobiy savdo balansiga 
erishilishi uchun davlat iqtisodiyotga faol aralashishi, ya‘ni milliy ishlab 
chiqarish va savdoni o‗z panohiga olishi zarur deb hisoblaydi.
Keyingi oqim 
fiziokratlar
deb atalgan. Ular merkantilistlardan farqli 
o‗laroq, boylik qishloq xo‗jaligida yaratiladi va ko‗payadi, degan 
g‗oyani olg‗a surdilar. Ularning vakili bo‗lgan F. Kene mashhur 
«Iqtisodiy jadval» asarini
 
(1758) yozdi va unda fiziokratizm maktabi 
asoslarini yaratdi. Uning nazariy va siyosiy dasturini ta‘riflab berdi. Bu 

---

10 
asarda F. Kene almashuvning ekvivalentlik ta‘limotini ilgari surdi. 
Uning fikricha almashuv yoki savdo boylik yaratmaydi, almashuv 
jarayonida teng miqdorli qiymatlarning almashuvi ro‗y beradi, 
tovarlarning qiymati bozorga kirmasdan oldin mavjud bo‗ladi. F. 
Kenening ta‘limotida sof mahsulot nazariyasi markaziy o‗rin egallaydi. 
Uning fikricha, yalpi ijtimoiy mahsulot va ishlab chiqarish xarajatlari 
o‗rtasidagi farq sof mahsulot hisoblangan. F. Kene sof mahsulot bilan 
qo‗shimcha qiymatni chalkashtirib, ikkalasini aynan bir narsa deb 
tushunadi. U qo‗shimcha qiymat dehqonlarning qo‗shimcha mehnati 
samarasi sifatida yuzaga keladi deb izohlaydi, ayrim joylarda esa 
qo‗shimcha qiymatni tabiatning sof hadyasi deb qarab, uni yaratishda 
tabiat ham ishtirok etadi, deb tushuntiradi.
2
Bu yerda u o‗zi bilmagan 
holda qiymat bilan naflilik(iste‘mol qiymat)ning farqiga bora 
olmaganligini ifoda etadi. F.Kene ta‘limotini A.Tyurgo, Dyupon de 
Nemur va boshqalar davom ettirdi. Fiziokratlarning ta‘limoti bo‗yicha 
qishloq xo‗jaligida band bo‗lgan mehnat birdan-bir unumli mehnat deb 
hisoblanib, boshqa sohalardagi mehnat esa unumsiz mehnat deb 
hisoblangan.