Key words: term, synonymy, antonymy, polysemy, lexicon, linguistic research, terminological units.
Terminologiya adabiy tilning yozma va og‘zaki
shakllarga ega bo‘lgan, ilmiy va ishlab chiqarish-texnika
sohasidagi mutaxassislarning nutq amaliyotiga xizmat qiluvchi
quyi tizimlaridan birini tadqiq qiladi[1]. Adabiy tilning ushbu
quyi tizimi ko‘plab ilmiy uslub, ilmiy-texnik uslub, ishlab
chiqarish uslubiyati, sanoat tili, sohaviy til, texnik til va b. shu
kabi tushunchalarni qamrab oladi. So‘nggi yillarda “muayyan
maqsadlar qaratilgan til” birikmasi termin sifatida barcha
sohalar, xususan, investitsiya terminologiyasiga bag‘ishlangan
tadqiqotlarda faol qo‘llanila boshadi. Tilshunoslar, jumladan,
terminologlar tomonidan faol qo‘llaniladigan “muayyan
maqsadlar qaratilgan til” (keyingi o‘rinlarda - MQT)
tushunchasi o‘z tarixiga ega.
Xalqaro ilmiy muloqat vositalari masalasi 20-asrning
o‘rtalarida ilmiy va ilmiy-texnikaviy ma’lumotlar almashinuvi
deyarli barcha mamlakatlarni qamrab olgan bir paytda dolzarb
va ahamiyatli desak xato qilmagan bo‘lamiz. Biz N.B.
Gvishianining so‘zlariga qo‘shilgan xolda bilan “ilmiy
ma’lumotni uzatish masalasi, xususan, muayyan bilim
sohasida muloqot qiluvchi olimlarning suhbat jarayonida turli
tillardan foydalanishi murakkab vaziyatni keltirib chiqaradi.
Natijada, terminologik birliklarni maxsus lug‘atning bir
tizimidan boshqasiga mutanosib tarzda o‘tkazish zarurati
paydo bo‘ladi. Garchand xalqaro ilmiy aloqaning asosiy
vositasi sifatida bitta til (masalan, ingliz tili) qo‘llanilsada,
ushbu murakkab vaziyatga munosib yechim bo‘la
olmayotganligini kuzatishimiz mumkin[2].
Terminologiya tarixini o‘rganar ekanmiz, bir necha
o‘n yilliklar davomida sohaviy muloqotga xizmat qiluvchi til
quyi tizimi MDX terminologiyasida ham, xorijiy terminlarda
ham ko‘plab turli xil tushuncha va terminlarning paydo
bo‘lishiga asos bo‘ldi. Bir muncha vaqt davomida har bir
mamlakat ushbu til quyi tizimi uchun o‘ziga xos belgiga ega
edi.
N.B. Gvishiani
ta’kidlaganidek,
“tobora
ortib
borayotgan ilmiy sohalarning tabaqalanishi natijasida yuzaga
keladigan xalqaro ilmiy muloqotga bo‘lgan ehtiyojning ortishi,
umumiy tildan farqli o‘laroq muayyan maqsadlar qaratilgan til
(«language for specific purposes») tushunchasining zaruriy va
tabiiy ravishda turli mamlakat olimlari tomonidan ommaviy
tan olinishiga olib keldi. Yevropada
tibbiyot, huquq, ta’lim, investitsiya va b. shu kabi inson faoliyatining turli sohalarida
qo‘llaniladigan, “