O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti


 Oligopoliya tushunchasi, mohiyati va turlari



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə27/160
tarix16.09.2023
ölçüsü5,01 Kb.
#144150
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   160
b585866d01caec27c77db26fd8b5f337 HOZIRGI ZAMON RAQOBAT NAZARIYALARI

2.3. Oligopoliya tushunchasi, mohiyati va turlari 
Oligopoliya bozorda narxga ta‘sir ko‘rsatuvchi bir nechta ishlab chiqaruvchi 
mavjud bo‘lgan vaziyatdir. agarda ishlab chiqaruvchilar ikkita bo‘lsa, bunday 
oligopoliya duopoliya deb ataladi. 
Oligopoliya –bozorda kam sonli ishlab chiqaruvchi-sotuvchilar mavjud 
bo‘lgan iqtisodiy vaziyat bo‘lib, ushbu ishlab chiqaruvchi firmalarning eng 
yiriklari bozor narxiga ta‘sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 
Oligopoliyaning asosiy xususiyatlari quyidagilar: 
Birinchidan
, bozorda bir yoki bir nechta ishlab chiqaruvchi-sotuvchilar 
mavjudligi (odatda 3-7 nafar). buning yaqqol dalili AQShdagi yirik avtomobil 
ishlab chiqaruvchilar Big Three deb nomlanib, uchta yirik avtomobil ishlab 
chiqaruvchi General Motors, Ford va Chryslerdan iborat. ushbu firmalar AQShda 
avtomobil sanoatining 90% tashkil etadi. ammo oligopoliyaning bu xususiyati 
o‘ziga xos kammchiliklarga ega bo‘lib, xalqaro raqobatni e‘tiborga olmaydi. aynan 
AQShning avtomobil sanoati Yaponiyaning arzon va sifatli avtomobillariga qarshi 
raqobatlashishda juda katta qiyinchiliklarni boshidan kechirmoqda.
Ikkinchidan
, har bir ishtirokchining ulushi sezilarli bo‘lib, ular birgalikda 
ta‘sir ko‘rsatadilar; 
Uchinchidan
, bozorga yangi ishtirokchilar kirib kelishi yoki chiqib ketishi 
ma‘lum shartlar asosida cheklanganligi. bozorga kirishdagi to‘siqlar eng avvalo 
ishlab chiqarish ko‘lami bilan bog‘liq bo‘lib, aksariyat firmalar aktivlar ulushi 
kichikligi bois yirik firmalar bilan bellasha olmaydi. Masalan, O‘zbekiston 
avtomobil sanoati umumiy qiymati 14 mlrd AQSh dollaridan ortiq bo‘lgan 4 ta 
yirik korxonani o‘z ichiga oladi. ularning har birining ulushi 1 mlrd AQSh 


46 
dollaridan ortiq. Bunday ulkan kapitalga ega bo‘lish boshqa mahalliy biznes 
subyektlarining ushbu sohaga kirib kelishiga to‘sqinlik qiladi; 
To’rtinchidan
, oligopolistik bozorda ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
differensasiyalangan yoki aynan o‘xshash (bir xil, o‘xshash). Ularning xaridorlari 
ham kam sonli yoki iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘iga taalluqli bo‘ladi; 
Beshinchidan
, ishtirokchilar o‘zaro maxfiy kelishilgan yoki ular o‘rtasida 
o‘zaro kelishuv vujudga kelishi mumkin. hyech kimga sir emaski, kam sonli 
oligopolist firmalar bozorning katta ulushiga ega bo‘ladilar va o‘z faoliyatlarini 
qolgan firmalar faoliyatiga bog‘liq olda tashkil etadilar; 
Oltinchidan
, bozorning ushbu tarmog‘i hukumat organlari tomonidan qat‘iy 
nazorat qilinishi yoki ta‘sir ko‘rsatilishi mumkin; 
Yettinchidan
, oligopolistik bozorning muhim xususiyati istalgan ishtirokchi 
oligopolist firmaning faoliyati qolgan firmalar faoliyatiga bog‘liq bo‘ladi va ular 
o‘z navbatida buni e‘tiborga olgan bo‘lishlari kerak. 
Oligopoliya sharoitida ham narx va narxsiz raqobat bo‘lishi mumkin. ammo 
narx bo‘yicha raqobatlashuv odatda samarasiz bo‘ladi. ishtirokchilar o‘rtasida 
narxni belgilash bilan bog‘liq uzviy bog‘liqlikning mavjudligi bois, biror bir 
ishtirokchining narxni pasaytirishi qolganlarning katta zarar ko‘rishi va 
xaridorlarini yo‘qotishiga olib keladi. aks ta‘sir sifatida firmalar narx bo‘yicha 
yetakchiga ta‘sir ko‘rsatishi bois, narx bo‘yicha raqobatlashuv oligopolistik 
vaziyatda qisqa muddatli samara keltirishi mumkin. 
Oligopoliya sharoitida yirik firmalar miqyos samarasi bois ishlab chiqarish 
xarajatlarini eng minimum darajaga qadar pasaytiradi. Aynan marketingning narx 
bo‘yicha peshqadamlik strategiyasi aynan oligopolist firmalar uchun xosdir. 
Oligopoliya sharoitida raqobatning narxga bog‘liq bo‘lmagan usullari 
reklama va sanaoat josusligi qo‘llaniladi. shu sababli bu usullar tez-tez uchrab 
turadi. 
Oligopol firmalar tomonidan mahsulotlar standartlashtirilgan (rangli 
metallar, neft, tabiiy gaz, kimyoviy o‘g‘itlar) va differensiasiyalangan 
(avtomobilsozlik, murakkab texnologiyalar, yuqori texnologiyalar) holda ishlab 
chiqariladi. standartlashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqarishga asoslangan 
oligopoliyalar sof oligopoliya deb ataladi. Aksincha differensiallashgan 
oligopoliya deb ataladi. 
Oligopoliyaning muhim xususiyatlaridan biri ishlab chiqarishning 
konsentrasiyalashuvidir. Bu tarmoqda firmalar ulushining ortib borishi bilan 
izohlanadi. konsentrasiyalashuvning oddiy ko‘rsatkichi bu firmalarning bozor 
ulushi bilan aniqlanadi. Agarda firmalarning ulushi 35% ortiq bo‘lsa bozor 
nisbatan konsentrasiyalashgan, 35-70% o‘rta darajada konsentrasiyalashgan va 
70% -100% yuqori konsentrasiyalashgan. Konsentrasiyalashuv koeffisiyentini 
aniqlashda 
dunyoning 
ko‘pchilik 
mamlakatlarida 
Xerfendall-Xirshmann 
indeksidan foydalaniladi. Xerfendal indeksi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
bunda ,
G – Gerfendall indeksi,


47 
x
i

i
korxonaning bozordagi ulushi
agar G <400 bo‘lsa, xolda bozorda erkin raqobat, 400< G< 1000 bo‘lsa 
monopolistik raqobat, 1000< G< 3000 – oligopoliya va G >3000 - monopoliya.
Oligopoliyaning vujudga kelishininga asosiy sabablari quyidagilar: 
– 
miqyos samarasi
. Agarda firmalarning ishlab chiqarish imkoniyati yuqori 
bo‘lsa, ular tarmoqni to‘liq ehtiyojini qondirishi mumkin. masalan firmaning 
quvvati 500 birlik, bozor talabi 1000 birlikka teng bo‘lsa, shubhasiz quvvati 200 
birlikdan yuqori bo‘lgan 4 ta firma yuqori ishlab chiqarish samarasiga ega bo‘ladi. 
natijada tarmoqdagi ko‘plab kam ulushga ega bo‘lgan firmalar bankrotga uchraydi 
yoki o‘zaro qo‘shilib ketadi. 
– 
moliyaviy to’siqlar
– ulkan reklama xarajatlari va mahsulot(xizmat)larning 
patent, lisenziya va mualliflik huquqi bilan himoyalanganligi tarmoqqa boshqa 
firmalarning kirib kelishiga to‘sqinlik qiladi. masalan, yuqori texnologiyalarga 
asoslangan firmaning patentdan foydalanish muddati 20 yilga teng bo‘lsa, ushbu 
tarmoqqa yaqin yillarda raqobatchi kirib kelishi amri mahol.
– 
qo’shilish samarasi,
oligopoliya sharoitida firmalarning raqiblariga javob 
reaksiyasi halokatli bo‘lishi mumkin. chunki ulkan ishlab chiqarish hajmi va 
potensial mijozlarning yo‘qotilishi kuzatiladi. buning oldini olish uchun ko‘pchilik 
firmalar tarmoqda o‘zaro qo‘shilib ketadilar va yirik moliya-sanoat guruhlari, 
kartellarni vujudga keltiradilar. shuningdek, ular o‘z bozor ulushlarini kengaytirish 
uchun o‘zaro maxfiy kelishuvga ham yo‘l qo‘yishadi. 
Oligopoliyaning quyidagi turlari mavjud: 
Birjinsli (diferensiallashmagan) oligopoliya
– bozorda bir turdagi mahsulot 
ishlab chiqaruvchi bir nechta firma ishtirok etadi. Bir turdagi mahsulot deb savdo 
belgisi, tarkibi va navi bilan farq qilmaydigan mahsulotlar tushuniladi. Masalan, 
(spirtning 3 navi, shakarning 8 navi, alyuminiy – 9 markasi). 
Diferensiallashgan oligopoliya
– bir nechta firma turli nav, o‘lcham, 
markasi bilan farq qiluvchi mahsulotlarni ishlab chiqaradi. Masalan, 
avtomobilsozlik, tamaki mahsulotlari, salqin (spirtsiz) ichimliklar, po‘lat quyish. 
Hukmron oligopoliya
– bozorda ulushi 60% dan ortiq bo‘lgan bitta firma va 
qolgan ulushni bir nechta firmalar o‘zaro bo‘lib olishadi. Masalan, 
mamlakatimizda 
spirtli 
ichimliklarning 
75% 
OAO 
―O‘zmevasabzavotuzumsanaot‖-xolding 
kompaniyasi 
tomonidan 
ishlab 
chiqariladi. 
Duopoliya
– bozorda faqat ikkita ishlab chiqaruvchi yoki muayyan 
mahsulotni xarid qiluvchi ikkita firma ishtirok etadi. 


48 

Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   160




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin