MəruzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu MÖvzu giRİŞ. Qİda kimyasi fəNNİ, MƏQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ

D
2
-vitamini 
CH
3
CH
3
│
│─ ─
CH CH
2 
│
CH
2 
│
CH
2 
│
H
3
C
─ ─
CH CH
3
D
3
-vitamini 
qaranlqda işıqda 
Rodopsin orsin 
orsin+ 
sis
─
─
re nal trans re nal 
|
ℎ |
|
ℎ |
2H↑ +2H↓ 
A vitamininin A vitamininin 
sis forması trans forması (spirt) 

---

75 
sində lülə sümüklərin yumşalması və əyilməsi ilə xarakterlənir.
Bütün orqan və toxumalarda fosfor və kalsiumun miqdarı azalır. Qanda 
kalsiumun miqdarı 10 mq %-dən 7 mq %, fosforunku isə 5 mq %-dən 2 mq %-ə 
qədər azalır.
D vitamini ən çox balıq yağında, süddə, qaraciyərdə, yumurtanın sarısında, 
kərə yağında və qeyri məhsullarda olur.
E vitamini-
Bu vitamin 
əmələgəlmə
(törəmə) prosesini nizamlamaqla, 
heyvanlarda qısırlığın qarşısını alır. Ona görə də buna 
t ö r ə m ə 
vitamini və ya 
tokoferol (nəsil gəzdirən deməkdir) da deyilir.
Emprik formulu C
29
H
50
O
2
. Tokoferolun quruluşu belədir: 
E vitamini yağvari maye olub, spirt və efirdə yaxşı həll olur, asan oksidləşir, 
turşulara və temperatura davamlıdır. Qələvilərdə nisbətən tez həll olur.
Tokoferol yağları oksidləşmədən qoruduğu üçün antioksidant adlanır.
E vitamini həm sərbəst, həm də birləşmiş halda olur. Kələmdə E vitamini 
20% sərbəst və 80% zülalla birləşmiş haldadır (M. P. Zaxarovaya görə). 
E vitamini orqanizmdə oksidləşmə - reduksiya proseslərinin nizamlanmasına 
imkan yaradır. Ona görə bu vitaminin çatış-mazlığında əzələlərin oksigenə təlabatı 
çoxalaraq, onlar distrofiyalaşır.
Müəyyən olunmuşdur ki, E vitamini selenin və ubixinonun metobolizminə 
təsir edir, həmçinin qocalmanı ləngidir.
E avitaminozluğu zamanı heyvanlarda balasalma əmələ gəlir. Spermatozoid-
lərin, tənasül hormonlarının əmələ gəlməsi pozulur. Erkəklərin toxumaları degeni-
rasiyalaşır.
K vitamini-
Buna a n t i h e m o r r o k i k vitamini də deyilir. Bu qanın 
laxtalanmasında iştirak etdiyindən onun çatışmamazlığında qan laxtalanma qabiliy-
yətini itirir. Bədənin müxtəlif hissələrində (dəridə, qarın boşluğunda, əzələlərdə) 
qan sızmaları müşahidə edilir, qan azlığı baş verir. Bu vitamin protrombinin əmələ 
gəlməsində iştirak edir, prokonvertini stabilləşdirir. 
K vitamini açıq-sarı rəngli kristallik maddə olub, 52
0
C temperaturda əriyir. 
Reduksiya etdikdə rəngsizləşir, oksidləşdikdə isə saralır. Bu vitamin ultrabənöv-
şəyi şüaların və qələvilərin təsirindən pozulur. Lakin havada uzun müddət, hətta 
120
0
C-yə kimi qızdırdıqda belə pozulmur. 
│
O
CH
3 
CH
3
CH
3
CH
3
CH
3
│
│
│
C
─
(CH
2
)
3
─ ─
CH (CH
2
)
3
─ ─
CH (CH
2
)
3
─
CH 
│
CH
3 
CH
3 
CH
2 
H
3
C
─
HO
─

---

76 
K vitaminləri üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur. O bir neçə formada olur. 
Onlardan K
1
və K
2
vitaminləri əsasdır. K
1
vitamini-nə α─filloxinon, K
2
vitamininə 
isə farnoxinon da deyilir. 
K
1
vitamininin tərkibi aşağıdakı kimidir: 
Bunun kimyəvi adı 2-metil-3-fitil-1,4-naftoxinondur. Bu 1940-cı ildə 
sintetik yolla da alınmışdır. 
K vitamini naftaxinon qrupuna aiddir. Bunun bioloji fəallığında nüvəsi əsas 
rol oynayır, yan zəncir isə az əhəmiyyətlidir. 
K vitaminləri orqanizmdə parçalanaraq 2-metil-1,4-naftoinona da çevrilir ki, 
bu da zəif də olsa, fəallığa malikdir. Bu, K
3 
vitamini də adlanır.
K vitamininin çatışmazlığına quşlar, xüsusən cavanlar çox həssasdır. O, 
bitgilərdə ən çox qara yoncada, kələmdə, ispanaqda, yerkökündə, gicitgəndə və 
qarğıdalının saçağında olur. 
Təbabətdə və baytarlıqda ən çox K vitamininin əvəzedicisi olan vikasol və 
ya metilnaftoxinonun bisulfitli törəməsi işlənir. 
Bu maddə suda yaxşı həll olur, toksiki təsiri azdır və bilavasitə qana yeridilə 
bilər. 
Vikasoldan qanaxmalarını dayandırmaq üçün də istifadə edilir. 
F vitamini
-
Linol, linolen və araxidon turşuları F vitamini (fat ingiliscə yağ 
deməkdir) sayılır. Bunlardan ən fəalı araxidon turşusudur. Vitaminlər ən çox bitki 
yağlarında (qarğıdalı, günəbaxan) olur, insan və heyvanlarda sintez olunmur. Qeyd 
edilən turşular suda həll olmur, lakin üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur və yüksək 
bioloji fəal maddələrdir. Plastik funksiya daşıyır. Bu turşuların bəzilərindən bir 
qrup prostaqlandinlər əmələ gəlir. 
F vitamininin çatışmazlığı siçovullarda tüklərin tökülməsinə, dermatitə, boy 
inkişafının dayanmasına səbəb olur. Ağır formada insanda damarlarda skleroz, 
hiperxolesterinemiya müşahidə edilir, yolxucu xəstəliklərə həssaslıq artır. 
K
3
-Vitamini 
Vikasol 
CO 
CO 
─
CH
3
─
CH
3
OH SO
3
Na 
C
CO 
CH
3
CH
3
CH
3
CH
3
│
│
│
│
─
CH
2
─ ═
CH C
─
(CH
2
)
3
─
C
─
(CH
2
)
3
─ ─
CH (CH
2
)
3
─ ─
CH CH
3 
O
CO 
─
CH
3

---

77 
Kənd təsərrüfatı heyvanlarında F vitamininin çatışmazlığı yaxşı öyrənilmə-
mişdir, lakin müəyyən edilmişdir ki, süd məhsuldarlığı azalır, cavanların boy inki-
şafı dayanır, nəsl vermə pozulur. 
Q vitamini-
Q vitamini yaxud koferment (K
o
Q) adlanır. Ubixinon və ya 
koenzim Q canlı aləmdə çox geniş yayılmış kofermentlərdən biridir. Ona canlıların 
toxuma və hüceyrələrində təsadüf edilir. Koenzim Q əksəriyyət etibarilə 
hüceyrələrin mitoxondrilərində olur. O, toxuma tənəffüsü (bioloji oksidləşmə) 
prosesində elektronların membran dehidrogenazalarından sitoxrom sisteminə 
keçirilməsində iştirak edir. Lakin ona başqa ferment sistemlərində də (məsələn, 
qaraciyərin aldehidoksidazasının tərkibində) təsadüf olunur.
Koenzim Q-nün kimyəvi quruluşunun əsasını 2,3-dimetoksi-5-metil-1,4-
benzoxinon təşkil edir. Onun yan zənciri müxtəlif miqdarda izoprenoid qalıqların-
dan ibarətdir. 
Ubixinon suda həll olmayan maddədir, oksidləşmə-reduksiya qabiliyyətinə 
malikdir. Bu vitamin mitoxondriyaların daxili membranlarında elektron köçürücü 
zülalların tərkibinə daxildir. Tənəffüs prosesində flavoproteidlərdən (membran 
dehidrogenazalardan) V sitoxromdakı dəmirə elektronların köçürülməsində kofer-
ment funksiyasını yerinə yetirir. Bu vitamin heyvan məhsullarında sintez olunur. 
Ubixinon bitki və heyvan məhsullarında vardır. Heyvan orqanizmində ən çox 
qaraciyərdə olur. 
K
o
Q-əzələ distfrosiyası və ürək fəaliyyətinin çatışmazlığı hallarında da 
şəfaverici təsir göstərir.