Ta’lim mazmunini belgilovchi me’yoriy hujjatlar.
Ilmiy pedagogik
adabiyotlarda ta’lim mazmunini shakllantirishning quyidagi uch bosqichi
ko‘rsatiladi:
1)
umumiy nazariy bosqich;
2)
o‘quv bosqichi;
3)
o‘quv materialini o‘zlashtirish bosqichi, ya’ni, ta’lim mazmunining
o‘quv rejasi, o‘quv dasturi va darsliklar kabime’yoriy hujjatlarda o‘z ifodasini
topishi.
O‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’limi mazmuni davlat ta’lim standarti,
o‘quv rejalari mazmunida namoyon bo‘ladi.
O‘quv rejalari quyidagilardan iborat: tayanch, namunaviy va maktab o‘quv
rejasi.
Umumiy o‘rta hamda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari
(akademik litsey va kasb-hunar kollejlari) uchun tayanch o‘quv rejasidavlat ta’lim
standartining tashkiliy qismi hisoblangan asosiy me’yoriyhujjat bo‘lib, u namunaviy
va amaliy o‘quv rejalarini ishlab chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Tayanch
o‘quv rejasi davlat ta’lim standarti tarkibiy qismi sifatida O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.
O‘quv rejasi
–
me’yoriy hujjat hisoblanib (ta’lim muassasasi sertifikati)
quyidagilarni belgilaydi:
-
o‘quv yili, chorak(semestr)lar va ta’tillarning davomiyligi;
-
ushbu ta’lim muassasasida o‘rganiladigan o‘quv fanlari tartibi;
-
o‘qish yillari bo‘yicha fanlarni taqsimlash;
-
har bir fan bo‘yicha yaxlit ta’lim davri va har bir sinf (kurs)da fanlarni
o‘rganishga ajratilgan soatlar hajmi;
-
har bir fanni o‘rganishga ajratilgan haftalik soatlar hajmi;
-
praktikumlar, ishlab chiqarish va pedagogik amaliyotlar hamda shu
kabilarning davomiyligi.
O‘quv rejasida, yana shuningdek
,
aniq bir o‘quv muassasi xususiyatlarini aks
ettiruvchi, o‘quvchilarning erkin tanlovi bo‘yicha fakulьtativ va majburiy
mashg‘ulotlar aks ettiriladi.
O‘quv dasturi-muayyan o‘quv fani bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalar
mazmuni, umumiy vaqtni muhim bilimlarni o‘rganilishi bo‘yicha taqsimlash,
mavzularning ketma-ketligini belgilash hamda ularning o‘rganilish darajasini
yorituvchi me’yoriy hujjat.
Dasturda o‘quv materialining ta’limning har bir yili va har bir sinf, kurs
bo‘yicha taqsimlanishi tuzilishi asoslab berilgan. Dasturda ko‘rsatilgan bilim,
malaka va ko‘nikmalarni o‘quvchilar tomonidan to‘la o‘zlashtirilishi o‘qitish
jarayoni muvaffaqiyatliligi va samaraliligi mezonlaridan biri hisoblanadi.
O‘quv dasturlari namunaviy, ishchi va mualliflik bo‘lishi mumkin.
Namunaviy o‘quv dasturi u yoki bu ta’lim sohasiga nisbatan davlat ta’lim
standartlari talablari asosida ishlab chiqiladi. O‘quv dasturlari quyidagilardan iborat
bo‘ladi:
-
ushbu fanni o‘rganish maqsadlari, o‘quvchilarning bilim va malakalariga
asosiy talablar, o‘qitish tavsiya etiladigan shakl va metodlari haqidagi tushuntirish
xati;
-
o‘rganilayotgan materialning tematik mazmuni;
-
kursning alohida savollarini o‘rganishga o‘qituvchi sarflaydigan taxminiy
soatlari hajmi;
-
dunyoqarashni shakllantiruvchi asosiy savollari ro‘yxati;
-
fanlararo va kurslararo bog‘liqlikni amalga oshirish bo‘yicha
ko‘rsatmalar;
-
o‘quv uskunalari va ko‘rgazmali qo‘llanmalar ro‘yxati;
-
tavsiya etiladigan adabiyotlar.
Namunaviy o‘quv dasturlari Oliy va o‘rta maxsus ta’lim Vazirliklari
tomonidan tasdiqlanadi, tavsiyanoma xususiyatiga ega bo‘ladi. Namunaviy dastur
asosida maktab, akademik litsey pedagogik kengashi tomnidan ishchi o‘quv
dasturlariishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Namunaviy dasturdan farqli ravishda
ishchi dasturda regional komponenti ta’riflanadi, o‘quv jarayonini metodik,
informasion, texnik ta’minlash imkoniyati, o‘quvchilarning tayyorgarligi darajasi
hisobga olinadi.
Mualliflik o‘quv dasturlari davlat standarti talablarini hisobga olgan holda
o‘quv fanini qurilishi boshqacha mantiqidan iborat bo‘lishi, u yoki bu nazariyalarni
o‘rganishga mualliflik yondashuvi, o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarga nisbatan
mualliflik nuqtai nazarini aks ettirishi lozim. Bunday dasturlar ushbu fan sohasida
pedagog, psixolog, metodistlarning tashqi retsenziyalariga ega bo‘lishi kerak va ular
mavjud bo‘lganida maktab, akademik litsey hamda kasb-hunar kollejlarining
Pedagogik Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Mualliflik o‘quv dasturlari
o‘quvchilarning erkin tanlovi bo‘yicha (majburiy va fakulьtativ) kurslar tashkil
etishda keng foydalaniladi.
O‘quv fani ta’lim muassasalarida o‘quvchilarning yosh, idrok etish
imkoniyatlariga muvofiq ularga muayyan fan sohasi bo‘yicha umumiy yoki
mutaxassislik bilimlarini berish, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishni
ta’minlovchi manbadir.
O‘quv fanining mazmuni har bir pedagog tomonidan ixtiyoriy
belgilanmaydi, balki ijtimoiy hodisa sifatida ta’limning tarixiy rivojlanishi
davomida ishlab chiqiladi. O‘rta maktab, akademik litsey va kasb-hunar kolleji
o‘quv fanlarini ilmiy bilimning umumiy tuzilishiga mos ravishda shakllantirish
kerak deb hisoblovchi nuqtai nazar eng keng tarqalgan va tan olingan hisoblanadi.
Ta’lim mazmuni va o‘quv dasturlari o‘quv adabiyotlarida loyihalashtiriladi.
Bunday adabiyotlar sirasiga darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari kiradi.
O‘quv adabiyotlari orasida darslik alohida o‘rin tutadi. Darslik muayyan
o‘quv fani bo‘yicha ta’lim maqsadi, o‘quv dasturi va didaktik talablarga muvofiq
belgilangan ilmiy bilimlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni beruvchi manba bo‘lib, u
mazmuni va tuzilishiga ko‘ra fan bo‘yicha yaratilgan o‘quv dasturiga mos keladi.
Namunaviy o‘quv dasturlari asosida yaratilgan darsliklar maqsadga muvofiq holda
Respublika Xalq ta’limi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim Vazirliklari tomonidan barcha
maktablar, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun tavsiya etiladi.
G‘oyaviy va metodik jihatdan mukammal bo‘lgan darslik ta’lim mazmuniga
qo‘yiladigan barcha talablarga javob bera olishi, o‘quvchilar uchun qiziqarli, iloji
boricha qisqa, tushunarli, ko‘rgazmalilik nuqati nazaridan estetik xususiyatga ega
bo‘lishi kerak.
Darslik bir vaqtning o‘zida ham barqaror, ham qulay tarkibiy tuzilmaga ega
bo‘lishi kerak. Darslik barqarorligiga ko‘ra mustahkam asosga ega, mobilligiga
ko‘ra ega asosiy tuzilmaga dahl etmagan holda yangi bilimlarni tezlikda kiritish
imkoniyatini namoyon etadi. Ularga qo‘yiladigan talablar turli-tuman va qarama-
qarshi bo‘lib, mukammal darsliklarning yetishmovchiligi doimo his etiladi. Iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda muqobil, parallel darsliklar nashr etiladi, shu sababli
o‘qituvchilar va o‘quvchilar ular orasidan eng yaxshilarini tanlab olish imkoniyatiga
egalar.
Darslik o‘quvchilarning ta’lim jarayonida, ongli ravishda va faol ishtirok
etishlari, o‘quv materialini to‘la o‘zlashtirishlarini ta’minlashi kerak. Ana shu
masalalarni hal etish yo‘lida darsliklar quyidagi vazifalarni bajaradi:
1)
motivasion vazifa-bu vazifa o‘quvchilarni ushbu fanni o‘rganishga
yo‘naltiradigan, ularda ishga pozitiv munosabati va qiziqishini shakllantiruvchi
rag‘bat (sabab)larni hosil qilishdan iborat;
2)
axborot vazifasi o‘quvchilarga axborotlarni yetkazish, samarali usullar
yordamida ularning bilimlari hajmini kengaytirishga imkon beradi;
3)
nazorat-tuzatish (mashq qilish) vazifasi-ta’lim jarayoni, uning natijalarini
tekshirish, o‘quvchilarda o‘zini baholash va tuzatish layoqati hamda zarur bo‘lgan
ko‘nikma, malakalarni shakllantirish uchun o‘rganish mashqlarini tavsiya etishni
nazarda tutadi.
4)
muvofiqlashtirish vazifasi material ustida ishlash jarayonida ta’limning
boshqa vositalari (xaritalar, ko‘rgazmali materiallar, diapozitiv va boshqalar)ni jalb
etishni ifodalaydi;
5)
rivojlantiruvchi–tarbiyalovchi
vazifasi
darslik
mazmunining
o‘quvchilarga ma’naviy-axloqiy ta’sir ko‘rsatishi, kitoblar bilan ishlash jarayonida
ulardan
mehnatsevarlik,
faol
fikrlash,
ijodiy
qobiliyat
kabi sifatlarni
shakllantirishdan iborat;
6)
o‘qitish vazifasi darslik bilan ishlashda mustaqil bilim olish uchun zarur
bo‘lgan konpekt yozish, umumlashtirish, asosiysini ajratib ko‘rsatish, mantiqiy eslab
qolish kabi malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam berishida ko‘zga
tashlanadi.
Ta’lim mazmuni o‘quv materiali darajasida darsliklar bilan bir qatorda turli
xil o‘quv qo‘llanmalari: adabiyot va tarix xrestomatiyalari, spravochniklar,
matematika, fizika, ximiya bo‘yicha masalalar to‘plamlari, georafiya, biologiya
bo‘yicha atlaslar, til bo‘yicha mashqlar to‘plamlari va boshqalarda ochib beriladi.
O‘quv qo‘llanmalari darslikning ba’zi tomonlarini kengaytiradi va aniq masalalarni
hal etish maqsadiga ega bo‘ladi (axborot, mashq qilish, tekshirish).
Dostları ilə paylaş: |