Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya
Yüklə 12,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
o ‘y i n l a r d a n
tortib, to qoidali sujetli-rolli o‘yinlargacha. Bu yosh davrida barcha o‘yin turlarini ko‘rish mumkin. Bu yosh davri davomida bolalarning quyidagi asosiy faoliyat turlari izchillikda takomillashib boradi: predmetlar bilan boshqa- rish o‘yini, konstruktiv tipdagi individual predmetli o‘yin, ja- moaviy sujetli-rolli o‘yinlar, individual va guruhiy ijod, o‘yin-mu- sobaqa, o'yin-muloqot, uy mehnati. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar asosan predmetlar, turli xil o‘yinchoqlar bilan yolglz o‘zlari o‘ynaydilar. 0 ‘zlarining predmetli va konstruktorli o‘yin- larida idrok, xotira, tasavvur, tafakkur jarayonlarini, shuningdek, o‘z harakat qobiliyatlarini takomillashtirib boradilar. Albatta, tur- mush tajribalari va faoliyatlari doirasi cheklangan kichik yoshda gi bolalar (ba’zan kichik guruh bolalari ham) o'zlarining o'yin- larida konkret odamlarni va ularning harakatlarini aks ettiradilar, 252 xolos. Masalan, (oyisini, dadasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabilarni). 0 ‘rta yoki katta bog‘cha yoshidagi bolalarning o‘yin- larida esa bunday obrazlar umumiylik xarakteriga ega bo‘la bosh laydi. Sekin-asta o‘rta maktabgacha davrga borib o‘yin jamoaviy bolib boradi va unga ko‘proq bolalar qo‘shila boshlaydi. Bolalar ning individual xususiyatlarini, ularning jamoa o‘yinlari davomi da kuzatish qulaydir. 0 ‘z o‘yinlarida bolalar kattalarning pred- metlarga munosabatinigina emas, balki ko‘proq ularning o‘zaro munosabatlarini ham aks ettiradilar va ularga taqlid qiladilar. Shuningdek, jamoa o‘yinlarida bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan, «poyezd» o‘yinini olaylik. Bunda mashinist, parovozga ko‘mir yoquvchi, provodniklar, kontrolyor, kassir, stansiya xodimlari va yolovchilar boladi. Bolalarning mana shu kabi jamoa o‘yinlari artistlarning faoliyatiga o‘xshaydi. Chunki, jamoa o‘yinidagi har bir bola o‘z rolini yaxshi ado etishga intilishi bilan birga, o‘yinning umumiy mazmunidan ham chetga chiqib ketmaslikka tirishadi. Bu esa, har bir boladan o‘zining butun qobiliyatini ishga solishni talab etadi. Ma’lum rollarga bolingan jamoa o‘yini, bolalardan qat’iy qoida- larga bo‘ysunishini va ayrim vazifalarni talab doirasida bajarishni taqozo etadi. Shuning uchun bolalarning bunday jamoa o‘yinlari psixologik jihatdan katta ahamiyatga ega. Chunki, bunday o‘yin- lar bolalarda irodaviylik, xushmuomalalik, o‘yin qoidalariga, tar- tib-intizomga bo‘ysungan va shu kabi boshqa ijobiy xislatlarni tar- biyalaydi va rivojlantiradi. Eng asosiysi bu o‘yinlarda kattalarning predmetli dunyoga nisba- tan xulq-atvori takrorlanmaydi, odamlar orasidagi munosabatlarga, xususan — rollariga imitatsiya (taqlid) qilinadi. Bolalar ushbu muno- sabatlar asosida quriladigan rollami va qoidalami ajratadilar, o‘yin- da unga amal qilinishini qattiq nazorat qiladilar va o'zlari ham ular ga rioya qilishga harakat qiladilar. Bolalarning sujetli-rolli o‘yinlari turli mavzularda bolib, bolalar ular bilan hayotiy tajribasiga mu- vofiq yaxshi tanishdir. Bolalar tarafidan o‘yinda qayta ijro etiladigan rollar — oilaviy (ona, ota, buvi, buva, o‘g‘il, qiz va h.k.) yoki tarbi- 253 yaviy (enaga, bog‘chadagi tarbiyachi) yoki ertak qahramonlari (bo‘ri, ayiq, tulki, quyon, echki) yoki kasbiy (shifokor, komandir, uchuv- chi). Rollami ijro etuvchilar kattalar yoki bolalar yoki ularni o‘rnini bosuvchi o‘yinchoqlar, qo‘g‘irchoqlar bo‘lishi mumkin. Ushbu yosh davri taraqqiyot uchun zarur bo‘lgan ikkita faoli yat turining boshlanishi bilan bog'langan: mehnat va o‘qish. Bu yoshdagi bolalarning o‘yin, mehnat va o‘qishni o‘zlashtirishlarini ketma-ketligi bosqichini aniqlash mumkin, bunda maktabgacha yosh davri tahlil maqsadida shartli ravishda 3 ta davrga bo'lina- di: kichik maktabgacha yosh davri (3-4 yosh), o‘rta maktabga cha yosh davri (4-5 yosh) va katta maktabgacha yosh davri (5— 6 yosh). Ushbu bolish yosh davrlari psixologiyasida bolalarning psixologiyasi va xulq-atvoridagi jadal va sifatiy o‘zgarishlarni qayd etish uchun o‘tkaziladi. Kichik maktabgacha yoshdagilar hali, qoidaga muvofiq, yolg‘iz o'ynaydilar. 0 ‘zlarining predmetli va konstruktorli o‘yin- larida idrok, xotira, tasavvur, tafakkur va harakat qobiliyatlari- ni takomillashtirib boradilar. Ushbu yoshdagi bolalar sujetli-rolli o‘yinlarida odatda kundalik hayotlarida kuzatadigan kattalarning harakatlarini qayta namoyon etadilar. 0 ‘rta va katta maktabgacha yosh davrida sujetli-rolli o‘yin- lar rivojlanadi, biroq kichik maktabgacha yosh davridan o‘yinlar- ga kiritiladigan va amalga oshiriladigan mavzulari, rollari, o‘yin harakatlarining qoidalari bilan katta turli-tumanligi bilan farqla nadi. Tabiiy xarakterdagi ko‘pgina predmetlar shartlilariga almash- tiriladi va ramzli o‘yin boshlanadi. Masalan, oddiy kubik o‘yindan va unga ajratilgan roldan qat’i nazar ramziy ma’noda mebellar va mashinalarni, odamlar va hayvonlarni namoyish etadi. 0 ‘yinlarda asosiy rol qoidalarga rioya qilishga va munosabat- larga, masalan, subordinatsiyaga ajratiladi. Bunda birinchi maro- taba liderlik paydo bo'ladi, bolalarda tashkilotchilik ko‘nikma va malakalari rivojlanadi. Shu bilan bir qatorda o‘yinli individual faoliyatning ramziy shakllaridan yana biri rasm chizishdir. Unga sekin-asta ko‘proq 254 tasavvur, xayol va tafakkur qo‘shilib boradi. Bola ko‘rganlarini tasvirlashdan vaqti bilan bilganlarini, xotirasidagi va o‘zi o‘ylab topganlarini chiza boshlaydi. 0 ‘yin-musobaqalar alohida sinfga ajratiladi, unda yutuq va g‘oliblik bolalarni juda jalb qiladi. Tax- min qilinishicha, aynan shunday o‘yinlarda muvaffaqiyatga eri- shish motivatsiyasi shakllanadi va mustahkamlanadi. Katta maktabgacha yosh davrida konstruktorlik o‘yini mehnat faoliyatiga aylana boshlaydi, o‘yin jarayonida bola turmushda zarur bolgan nimanidir yasaydi, yaratadi, quradi. Bolalar bunday o‘yinlarda oddiy mehnat ko‘nikma va malakalarini egallaydilar, ularda amaliy tafakkur faol rivojlanadi. Bola o‘yinda ko‘plab uy- ro‘zg‘or asboblari va predmetlaridan foydalanishni o‘rganadi. Un da o‘z xatti-harakatlarini rejalashtirish qobiliyati paydo boladi va rivojlanadi, ko‘p harakatlari va aqliy operatsiyalari, tasavvur va xayoli takomillashadi. Bu yosh davridagi bolalar ijodiy faoliyatdan tasviriy san’at ayniqsa, rasm chizishni yaxshi ko‘radilar. Bolaning nimani va qanday ifodalashiga qarab, uning atrof olamdagi voqelikni qan day idrok qilishi, xotirasi, xayoli va tafakkurining o‘ziga xosligi haqida mushohaza qilish mumkin. Rasmlar orqali bolalar tash qi olamdan olayotgan taassurotlari va bilimlarini yetkazishga ha rakat qiladilar. Rasmlar bolaning jismoniy va psixologik holati- ga k o la o‘zgarishi mumkin (kasallik, kayfiyat). Aniqlanishicha, kasal bolalar chizgan rasmlar soglomlarnikidan ko‘pgina jihat- lari bilan farq qiladi. Maktabgacha yosh davri badiiy-ijodiy faoliyatida musiqa mu him ahamiyatga ega. Bolalarga musiqiy asarlarni tinglash, musi- qiy qatorlarni va tovushlarni turli asboblarda takrorlash quvonch baglshlaydi. Bu yosh davrida birinchi marotaba musiqa bilan jid- diy shug‘ullanishga qiziqish paydo boladi, u keyinchalik haqiqiy qiziqishga aylanishi va musiqiy qobiliyatning rivojlanishiga yor dam beradi. Bolalar qo‘shiq aytishga, musiqa ostida turli ritmik, raqs harakatlarini bajarishga o‘rganadilar. Qo‘shiq aytish musiqa- ni anglash va vokal qobiliyatlarni rivojlantiradi. 255 Hech bir yosh davri ushbu yosh davridagidek shaxslararo ham- korlikning turli shakllarini talab qilmaydi, chunki u bola shaxsining turli jihatlarini rivojlanishi zarurati bilan bog‘liq. Bu tengdoshlari, kattalar bilan hamkorlik, o‘yinlar, muloqot va birgalikdagi mehnat- dir. Bu yosh davri davomida bolalarning quyidagi asosiy faoliyat turlari izchillikda takomillashib boradi: predmetlar bilan boshqa- rish o‘yini, konstruktiv tipdagi individual predmetli o‘yin, jamoaviy sujetli-rolli o‘yinlar, individual va guruhiy ijod, o‘yin-musobaqa, o‘yin-muloqot, uy mehnati. Maktabga chiqishdan bir yoki ikki yil avval ularga o‘quv faoliyati qo‘shiladi va 5—6 yoshli bola eng ka- mida faoliyatning 7—8 turiga tortiladi, ularning har biri bolani o‘zi- ga xos ravishda intellektual va axloqan rivojlantiradi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning o‘yinlari atrofdagi narsa va hodi salarni bilish quroli bo‘lishi bilan birga, yuksak ijtimoiy ahamiyat ga ham ega, o‘zgacha qilib aytganda, o‘yin qudratli tarbiya quro li hamdir. Bolalarning o‘yinlari orqali ularda ijtimoiy foydali, ya’ni yuksak insoniy xislatlarni tarbiyalash mumkin. Agarda biz bola larning o‘yin faoliyatlarini tashqaridan kuzatsak, o‘yin jarayonida ularning barcha shaxsiy xususiyatlari (xarakteri, kimning nimaga ko‘proq qiziqishi, qobiliyati, irodasi, temperamenti) yaqqol namo yon bo‘lishini ko‘ramiz. Shuning uchun bolalarning o‘yin faoliyat lari, ularni individual ravishda o‘rganish uchun juda qulay vosita- dir. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar odatda o‘zlari yolg‘iz o‘ynaydilar. Predmetli va konstruktorli o‘yinlar orqali bu yoshda gi bolalar o‘zlarining idrok, xotira, tasavvur, tafakkur hamda ha rakat layoqatlarini rivojlantiradilar. Sujetli-rolli o‘yinlarda bolalar, asosan, o‘zlari har kuni ko‘rayotgan va kuzatayotgan kattalarning xatti-harakatlarini aks ettiradilar. 4—5 yoshli bolalarning o‘yini as- ta-sekinlik bilan jamoa shakliga ega bo‘lib boradi. Bolalarning indi vidual xususiyatlarini, ularning jamoa o‘yinlari davomida kuzatish qulaydir. 0 ‘z o‘yinlarida bolalar kattalarning predmetlarga muno- sabatinigina emas, balki ko‘proq ularning o‘zaro munosabatlarini ham aks ettiradilar va ularga taqlid qiladilar. Shuningdek, jamoa o‘yinlarida bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoli- 256 yatlarini aks ettiradilar. Masalan, «poyezd» o‘yinini olaylik. Bun- da mashinist, parovozga ko‘mir yoquvchi, provodniklar, kontrol- yor, kassir, stansiya xodimlari va yo‘lovchilar boladi. Bolalarning mana shu kabi jamoa o'yinlari artistlarning faoliyatiga o‘xshaydi. Chunki, jamoa o‘yinidagi har bir bola o‘z rolini yaxshi ado etishga intilishi bilan birga, o‘yinning umumiy mazmunidan ham chetga chiqib ketmaslikka tirishadi. Bu esa, har bir boladan o‘zining bu- tun qobiliyatini ishga solishni talab etadi. Ma’lum rollarga bolin- gan jamoa o‘yini, bolalardan qat’iy qoidalarga bo'ysunishini va ay- rim vazifalami talab doirasida bajarishni taqozo etadi. Shuning uchun bolalarning bunday jamoa o‘yinlari psixologik jihatdan kat ta ahamiyatga ega. Chunki, bunday o‘yinlar bolalarda irodaviylik, xushmuomalalik, o‘yin qoidalariga, tartib-intizomga bo‘ysungan va shu kabi boshqa ijobiy xislatlarni tarbiyalaydi va rivojlantiradi. Katta bog‘cha yoshida sujetli-rolli o‘yinlar esa o‘z mavzusi- ning boyligi va xilma-xilligi bilan farqlanadi. Bu o‘yinlar jara yonida bolalarda sardorlik xususiyati yuzaga kela boshlaydi, ular- da tashkilotchilik ko‘nikma va malakalari rivojlana boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar shug‘ullanadigan ijodiy faoli- yatlar orasida tasviriy san’atning ham ahamiyati juda kattadir. Bolaning tasavvur etish xarakteriga ko‘ra, uning atrof hayotni qanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur xususiyatlari- ga baho berish mumkin. Katta bog‘cha yoshidagi bolalar chizgan rasmlar ularning ichki kechinmalari, ruhiy holatlari, orzu, umid va ehtiyojlarini ham aks ettiradi. Bu yoshdagi bolalar rasm chizishga nihoyatda qiziqadilar. Rasm chizish bolalar uchun o‘yin faoliyatining o‘ziga xos bir shakli bolib hisoblanadi. Bola avvalo ko‘rayotgan narsalarini, keyinchalik esa o‘zi biladigan, xotirasidagi va o‘zi o'ylab topgan narsalarni chizadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobaqa ju da katta ahamiyatga ega bolib, aynan shunday o‘yinlarda mu- vaffaqiyatga erishishga harakat qilish xususiyati shakllanadi va mustahkamlanadi. Bu yoshdagi bolalarning eng yaxshi daqiqalari 257 musobaqa o‘yinlaridagi yutish va muvaffaqiyatlaridir. Katta mak tabgacha yoshdagi bolalar uchun musobaqalar juda katta ahami yatga ega bo‘lib, aynan shunday o‘yinlarda muvaffaqiyatga eri shish motivlari shakllanadi va mustahkamlanadi. Katta bog‘cha yoshida konstruktorlik o‘yinlari asta-sekinlik bi lan mehnat faoliyatiga aylanib boradi, o‘yinda bola sodda mehnat ko‘nikma va malakalarini egallay boshlaydi, predmetlarning xossala- rini anglay boshlaydi, amaliy tafakkur namunalari rivojlana boradi. 3—7 yoshli bolalarning psixik rivojlanishida badiiy-ijodiy faoli yat turi bo‘lgan musiqaning ahamiyati ham juda kattadir. Musiqa orqali bolalar ashula aytishga, musiqa ohangiga mos ritmik ha rakatlar qilishga o‘rganadilar. О‘yin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasi- ni egallashning faol shakli bo‘lgan ta’lim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishga kirisha olmay- di. Ijtimoiy tajribalarni faol egallashi uchun odam, avvalo, yetar li darajada nutqni egallagan bo‘lishi, ma’lum malakalar, uquvlar va sodda tushunchalarga ega bo‘lishi kerak boladi. Bularga bola yuqorida ko‘rsatib o‘tganimizdek, o‘yin faoliyati orqali erishadi. Bola bu davrda o‘yin faoliyatidan tashqari boshqa faoliyatlar bi lan, ya’ni mahsuldor faoliyat, mehnat faoliyati va o‘qish faoliya ti bilan ham shug‘ullanadi. Mahsuldor faoliyat turlari (rasm chi- zish, plastilindan narsa yasash, qurish, yasash va b.) predmetlarning muhim xususiyatlarini mavhumlashtirishga olib keladigan, borliqni o‘ziga xos shaklda modellashtirish sifatida qaraladi. Mahsuldor faoliyat turlarida ijodiy amalga oshadigan ma’lum mazmun mav jud. I.Shapovalenkoning ta’kidlashicha, predmetli faoliyat doirasida vujudga keladigan tasviriy faoliyat maktabgacha yosh davrida o‘yin shaklida rivojlanadi. Natija, mahsulot, rasm uzoq vaqt ikkinchi da rajasi hisoblanadi, borliqni qog‘oz ustida modellashtiradigan o‘yin sifatida rasm chizish jarayonining o‘zi muhim hisoblanadi. Qurish-yasash ishlari faoliyatni maxsus tashkil etishni talab qiladi, chunki unda qism munosabatlarini tushunish va idrok aniqligi zarur. Unda tayanch detallarni ajratish, namunani, qu- 258 rish usullarini o‘zlashtirish kabi vazifalar paydo boladi. Qurish- yasash jarayonida muhim qobiliyatlardan biri faoliyatni rejalash tirish qobiliyati shakllanadi. 0 ‘qish va mehnat faoliyati elementlarining rivojlanishi. 0 ‘qish faoliyatining yangi bilimlarni o‘zlashtirish kabi maxsus maqsa- di mavjud. 0 ‘qish ko‘nikmasi o‘quv vazifalarini amaliy hayotiy vaziyatlardan ajratish va uni qabul qilishni nazarda tutadi. Mak tabgacha yosh davrida o‘qishning motivatsion asoslarini — bilish ga qiziqish (qiziquvchanlikni) rivojlantirish muhim hisoblanadi. Didaktik o‘yinlar bilish, o‘quv faoliyatini shakllantiradigan o‘yin- ning maxsus shaklidir. Mehnat va o‘quv topshiriqlari tufayli bajarilgan mahsuldor faoliyat turlarida maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlani shi uchun katta imkoniyatlar yaratadi: natijaga erishish, xulq-at- vorni boshqarish va rejalashtirish, o‘z-o‘zini baholash, yangi mo- tivlar, mehnatsevarlik kabilarni shakllantiradi. Yüklə 12,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|