di. Bu ta ’lim jarayoni o‘rganilsa, psixik o‘sish jarayoni ham
o‘rganilgan bo‘ladi, degan xulosaga olib keladi.
Bu nazariya
bir tom onlam a nazariya bo‘lib, butun e’tiborni bilish faoliya-
tiga qaratadi-yu, bola shaxsining hissiyoti va irodasini e’tibor-
ga olmaydi. Odam ongining roli, inson shaxsini tarkib toptiruv-
chi ijtimoiy hayot va amaliyotning roli kamsitiladi yoki inkor
qilinadi.
Ta’lim-tarbiya va psixik rivojlanish garchi har xil jarayon
bo‘lsa-da, bir-biriga qarama-qarshi qo‘yiladigan jarayonlardir,
degan uchinchi nazariyaning namoyandasi — Koffkadir. Bu na
zariya dastlabki ikki nazariyani
birlashtirishga urinadi, nerv sis-
temasining yetilishi va o‘qitish jarayonlarining o‘zaro bog‘la-
nishini va bir-biriga ta’sir etishini aniqlamoqchi bo‘ladi. Nerv
sistemasining yetilish jarayoni bolani o‘qishga tayyorlaydi va o‘qiy
oladigan qilib qo‘yadi, deb e’tirof etadi.
0
‘qitish esa, o‘z navbati-
da, nerv sistemasining yetilish jarayonini kuchaytiradi va oldin-
ga suradi, deydi. Bu nazariya ikki jarayonning bir qadar o‘zaro
bog‘langanligini ta’kidlashi bilan oldinga qarab bir qadam qo‘ya-
di. Ammo bu o‘zaro boglanishni abstrakt ravishda, ijtimoiy ta-
rixiy hayot sharoitining ta’siridan tashqari, bolalarga ta’lim-tarbi
ya berish ta ’siridan tashqarida tan oladi.
Bu nazariyalarning hammasi bolalar kamolotining hal qiluv-
chi tomonini ko‘rmaydi, ya’ni bolalar psixikasining tarbiya va ak-
tiv faoliyat jarayonida tarkib topishini payqaydi.
Demak, psixologiyadagi muhim masalalardan biri taraqqi
yot bilan ta’limning o‘zaro
munosabati haqidagi, ya’ni ta’lim o‘z
orqasidan rivojlanishni ergashtirib boradimi yoki aksincha, rivoj-
lanishga moslashib, sust ravishda uning orqasidan boradimi? de
gan masaladir.
Ta’lim va taraqqiyotning o‘zaro munosabati qanday bahola-
nishiga qarab, bu masalada
2
nuqtayi nazarni ajratib ko‘rsatish
mumkin.
Nemis psixologi V.Shtern ta’lim psixik taraqqiyotning orqa
sidan boradi va unga moslashadi, degan fikrni ilgari suradi.
14
Uning ta’kidlashicha, bola tomonidan narsalar bilan tanishish
va ularni bilib olish o‘z-o‘zidan amalga oshadi, ta’lim esa musta
qil, avtonom ravishda amalga oshadigan taraqqiyotga moslashadi
(«Personalistik psixologiya»
konsepsiyasini yaratgan, ya’ni shaxs-
ning yaxlitligi, psixik va fizik birliklarga bo‘linmasligi to‘gcri-
sidagi nazariya).
Bunga qarama-qarshi flkrni rus psixologi L.S.Vigotskiy bildira-
di. U bolaning psixik rivojlanishida ta ’lim va tarbiyaning yetak-
chi roli haqidagi qoidani birinchi bo‘lib ilgari surdi. Uning fikri-
cha, ta ’lim taraqqiyotdan oldinda boradi va uni o‘z orqasidan
ergashtiradi.
Birinchi fikrga binoan, ta’lim
uchun imkoniyat yetguncha,
aqliy jihatdan yetilish jarayoni kelguncha, passiv ravishda kutib
turish lozim.
Ta’lim yetakchilik rolini bajaradi. Ikkala jarayon bir-biri bi
lan bog£liq: rivojlanish va ta’lim parallel tarzda sodir bo‘ladigan
ikki jarayon emas, ular bir butun jarayondir, deb ta’kidlaydilar.
Ta’limsiz to la aqliy rivojlanish bo‘lishi mumkin emas. Ta’lim
rivojlanishga stimul — turtki beradi, rivojlanishni o‘z orqasidan
ergashtirib boradi. Lekin rivojlanishga stimul bo‘lish
bilan bir
vaqtda ta’lim o‘zi rivojlanishga tayanadi, erishilgan taraqqiyot da-
rajasining xususiyatlarini hisobga oladi.
Shuningdek, L.S.Vigotskiyning taraqqiyotni ikki zonasi ha
qidagi g‘oyasi ham rivojlanish jarayonini boshqarish uchun katta
ahamiyat kasb etadi. L.S.Vigotskiy bola taraqqiyotining ikki zo-
nasini ajratib ko£rsatadi:
1. Aktual taraqqiyot zonasi.
2. Yaqin kelajak taraqqiyot zonasi.
Agar bola biror ishni kattalar yordami bilan bajara olsa, bu
uning yaqin rivojlanish darajasi, zonasidan dalolat beradi. Yaqin
kelajak zonasi bizga bolaning
ertangi kunini, rivojlanishining di-
nam ik holatini aniqlashga yordam beradi.
Agar bola topshiriqni mustaqil ravishda bajara olsa, bu uning
aktual taraqqiyot zonasini ko£rsatadi. Shu bilan birga L.S.Vigots-
15
kiy ta’lim-tarbiya jarayonida bir tomondan, bolaga kuchi yetmay-
digan, uning aktual rivojlanish darajasi va yaqin imkoniyatlari-
ga to‘g‘ri kelmaydigan talablar qo‘ymaslik kerakligini ta’kidlaydi.
Boshqa tomondan esa, o‘qituvchi bugun bola kattalar yordami bi
lan, ertaga esa mustaqil tarzda bajara olishini bilsa, bola taraqqi-
yotini jamiyat talablariga mos ravishda, maqsadga muvofiq tarzda
takomillashtirib borishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: