Ona tili-11 sinf indd

17-mashq.
 
Berilgan parchada badiiy maqsad bilan so‘z yasalishi 
me’yorlari 
dan chekinish holatini izohlang.
Uning (Otabekning) ko‘ngil mevasi bu kungi qora voqea bilan qan-
day o‘ralib, yo‘qolib ketgan bo‘lsa, bundagi daraxtlar ham o‘z mevalari-
ni kecha rangi bilan bo‘yab, yashil yaproqlari ila ko‘mgan edilar, ya’ni 
bunda o‘sgan daraxtlar qanday meva beradir – ajratish qiyin edi. U shu 
qorong‘uzor bilan qo‘shi 
lishib ketgandek va qorong‘ulikning quchog‘iga 
kira borgandek mevazorning ichkarisiga yura bordi. (Abdulla Qodiriy)
18-mashq.
 
Matnni ko‘chiring va
 
otlanmoq
 
so‘zi bilan bog‘liq holda 
leksik me’yorning turg‘unligi haqida fikr yuriting.
Taraqqiyot shunchalik tezlashib ketdiki, sal bo‘shashsang, yo mo-
dadan orqada qolasan, yo avtobusdan. Hatto so‘z tug‘ilish sur’ati ham 
bu taraqqiyot oldida juda imillayapti. Masalan, qadimda Yo‘lga otlandi 
degan gap bor edi. Hozir otlar o‘rnini texnika egallab oldi. Lekin Yo‘lga 
otlandi gapi hamon tili 
mizda. Yo‘lga otlangan odam esa yalpayib mashi-

---

21
nada o‘tirgan bo‘ladi. Demak, Yo‘lga mashinalandi degan gap tug‘ilishi 
kerak edi-da. (O. Farmonov)
19-mashq.
Matnni o‘qing,
 
fuqaro
so‘zining me’yorlashganligi haqida 
fikrlashing.
O‘tmishda fuqaro o‘rnida, asosan, tabaa, raiyat so‘zlari, ba’zan shu 
so‘zning o‘zi ham qo‘llangan. Alisher Navoiy asarlarida raiyat so‘zi ko‘p 
uchraydi...
Sho‘rolar zamonida bu so‘z o‘rnida asli lotincha bo‘lmish grajdan so‘zi 
ishlatilgan. Mustaqillikka erishilgach, atama sifatida fuqaro joriy etildi. Bu 
asli arabcha bo‘lib, faqir so‘zining ko‘plik shaklidir. Arab tilida «yo‘qsil», 
«kambag‘al», «muhtoj», «bechora» ma’nolarini bildiradi. Lekin o‘zbek tiliga 
kirib kelgach, ma’nosi o‘zgarib, «tabaa, raiyat, shuningdek, grajdanlik» 
ma’nosini kasb etgan. Qolaversa, ajdodlarimiz so‘zlaganlarida, yozganlarida 
kamtarinlik yuzasidan o‘zlarini (men so‘zini ishlatishni odob yuzasidan 
takabburlik deb bilib) fuqaro, faqir-u haqir deb ataganlar: «Faqir-u haqir 
janoblaridan o‘tinib so‘raydikim...», «Faqiringizni afv etgaysiz!» va hoka-
zo kabi. Demak, fuqaro so‘zi mumtoz adabiyotda va jonli so‘zlashuvda 
qo‘llanilgan. Shu sababli fuqaro so‘zining atama sifatida qabul etilishi va 
joriy qilinishi asosli va qonuniydir. (A. Ibrohimov)