O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik

Davlatshoh Samarqandiy
. XV asrda ko‗zga ko‗ringan adabiyotshunos 
olimlardan. Davlatshoh o‗zining «Tazqirat ush-shuaro» asarini 50 yoshga kirganda 
yoza boshlagan. 
Davlatshoh Samarqandiy mazkur asarini yozishda juda ko‗p manbalardan: 
o‗zidan oldin yozilgan tazqiralardan, xususan Abu Tohir Hotuniyning «Manaqob 
ush-shuaro», Avfiyning «Lubob ul-albob» kitoblaridan, tarixiy va geografik 
asarlardan, xususan Istahriyning «Kitob malolik ul-mamolik», Gardiziyning «Zayn 
ul-axbor» va boshqalardan keng foydalangan. 
«Tazqirat ush-shuaro» muqaddima, xotima va yetti qismdan iborat. 
Muqaddima asarining yozilish sabablari, VII-X asrning birinchi yarmida 
o‗tgan arabiy navis shoirlardan 10 nafari haqida ma‘lumot keltirilgan. 
Birinchi va ikkinchi qism X-XI asrlarda Eron va O‗rta Osiyoda yashab ijod 
etgan. 40 ta yirik shoirning qisqacha tarjimai holi va ijodiga bag‗ishlangan. 
Uchinchi-beshinchi 
tabaqalarda 
Xorazmshohlar-Anushteginlar 
(1077-
1231yy.), Elxoniylar (1256-1353yy.) va Muzaffariylar (1314-1396yy.) zamonida 
o‗tgan 54 shoir haqida ma‘lumot bor. 
So‗nggi ikki tabaqada Temur va temuriylar zamonida yashagan 41 shoir 
talqin etilgan.
Qisqacha «Tazqirat ush-shuaro» O‗rta Osiyo va Eronning X-XV asrlardagi 
madaniy hayotini, uning o‗zaro aloqalari tarixini o‗rganishda muhim manba rolini 
o‗ynaydi. 
Mirzo Ulug„bek
. Tarixda o‗tgan shaxslar xususida fikr-mulohaza yuritgandi 
hazrat Alisher Navoiyning mana shu satrlari beixtiyor xotiraga keladi:
Bu gulshan ichra yo‗qdir baho guliga sabot, 
Ajab saodat erur qolsa yaxshilik bilan ot. 
Ha, «yaxshi ot» har qanday shaxsning hayoti va faoliyatiga baho berishda 
aniq va to‗g‗ri mezon. Lekin yaxshi ot qoldirishdek sharafga ham hatto tojdorlar 
ham muyassar bo‗lmas ekan. Bunga yetganlar bor, yetmaganlar ham. Feodal 
sinfining namoyandasi va toju davlat sohibi bo‗lgan Mirzo Ulug‗bek bunday 
sharafga muyassar bo‗la oldi. Lekin u bu sharafga olamshumul ilmiy 
muvaffaqiyatlari tufayli erishdi. 

---

112 
Mirzo Ulug‗bek buyuk olim va ilm-fan hamda madaniyat homiysi sifatida 
tarixda qoldi. Samarqand uning zamonida Sharqning yirik ilm-fan va madaniyat 
markazlaridan biriga aylandi. 
Mirzo Ulug‗bek ikki yirik asar yozib qoldirdi. Bulardan biri «Ziji Jadidi 
Ko‗ragoniy» bo‗lib, klassik astronomiyaning nazariy va amaliy masalalarini 
qamrab olgan; Samarqand astronomlarning ko‗p yillik ilmiy kuzatishlarini bayon 
etuvchi asar hisoblanadi. 
Ikkinchisi tarixiy asar bo‗lib, unda XIII-XIV asrlarda mo‗g‗ul imperiyasi 
tarkibiga kirgan mamlakatlarning ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda bayon etilgan. 
Asar «Ulus-i arba‘yi Chingizxon» (Chingiziylarning to‗rt ulusi tarixi) yoki «Tarixi 
arba‘ ulus» (To‗rt ulus tarixi) nomi bilan mashhur. 1425 yilda yozib tamomlangan.
«Tarixi arba‘ ulus» muqaddima va to‗rt qismdan iborat.
Muqaddima O‗rta asrlar tarixchilari o‗rtasida hukm surgan an‘anaga ko‗ra 
islomiyatdan avval o‗tgan payg‗ambarlar, turklarning afsonaviy ota-bobolari 
hisoblangan. Yofas ibn Nuh va uning farzandi Turkxon, shuningdek Turk-mushul 
qabilalari va Chingizxon ta‘rifi bayon qilingan. 
Birinchi qism, Ulug‗ yurt, ya‘ni Mo‗g‗uliston va Shimoliy Xitoy tarixi: 
Ugadayxon (1227-1241yy.) davridan to Ariqbug‗onnning avlodi Urdayxon 
zamonigacha yuz bergan voqealarni o‗z ichiga oladi. Ikkinchi qismda Jush ulusi, 
ya‘ni Oltin O‗rda tarixi Jujixon davridan to Shohruxning zamondoshi bo‗lmish 
Muhammadxon zamonigacha; XIII-XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan. Shuni ham 
aytish kerakki, muallif mazkur ulusda hukmronlik qilgan har bir hukmdor (xon) 
ustida qisqacha va alohida-alohida to‗xtalib, ularning davrida sodir bo‗lgan 
voqealardan eng muhimlarini bayon etgan. 
«Tarixi arba‘ ulus»ning ayrim qismlari, xususan uning to‗rtinchi qismi ko‗p 
jihatdan Sharofuddin Ali Yazdiyning «Muqaddimai Zafarnoma»siga o‗xshab 
ketadi, lekin «Tarixi arba‘ ulus» bir muncha to‗la asar. Bundan tashqari unda to‗rt 
ulus o‗rtasidagi siyosiy munosabatlar «O‗zbek» etnomining kelib chiqish vaqti 
xususida ham qimmatli ma‘lumotlar uchratamiz. 
Qisqasi «Tarixi arba‘ ulus» O‗rta Osiyo va Qozog‗istonning XIII-XIV 
asrlardagi tarixini o‗rganishda, ayniqsa Chig‗atoy ulusi tarixini o‗rganishda muhim 
manbalardan biri vazifasini o‗tashi mumkin.