O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik

), 
«Fan homiysining maslagi» 
(«Geodeziya» haqida 161—188-betlar),
 
«India» («Hindiston» haqida 189
-
235-
betlar), «Buyuk
 
ishlarning cho‗qqisi» («Qonuni Mas‘udiy» haqida 236-279
-
betlar), «Qimmatbaho toshlar haqidagi kitoblarning javohiri»
 
(«Mineralogiya» 
haqida 314-335-betlar), «So‗nggi jasorat» («Saydana» haqida 336-351-betlar). 
Mazkur bo‗limlarda asarning mazmuni,
 
asosiy erishilgan yutqlari alohida 
misollar bilan ko‗rsatilgan. Masalan, «Geodeziya» haqida fikr yuritar ekan, P. 
G. Bulgakov Beruniyni Sharq, musulmon astronomlari orasida turar joy 
manzillarining geografik uzunligini aniqlash metodini batafsil ishlab chiqqan 
yagona olim ekanligini qayd etgan. Tadqiqotchi alloma asarlarining fan 
tarixidagi o‗rnini aniq, misollar bilan ko‗rsatib bera olgan. Jumladan, 
etnografiyada qiyosiy metoddan foydalanganligi, Beruniy foydalangan 
manbalarning aslligi va boshqa asarlarda uchramasligi, uning birinchi 
sharqshunos ekanligi, birinchi bo‗lib trigonometrik jadvallarning kvadrat 
interpolyatsiyasini ishlab chiqishi kabilar keltirilgan. Muallif har bir bo‗limda 
alloma hayotining har bir bosqichini siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqiyot 
bilan hamohanglikda bayon qiladi. Bu esa o‗quvchilarga mantiqiylik va 
tarixiylik tamoyillari doirasida fikrlash imkonini beradi.
P. G. Bulgakov Beruniyning hayoti va ijodiga doir manbalarni tasniflar 
ekan, bu borada allomaning asarlari birinchi o‗rinda turishini qayd etgan (25-
bet). Ular orasida Beruniy tomonidan 1036 yilda tuzilgan Abu Bakr ar-Roziy 
(925 yilda vafot etgan) asarlariga bibliografik ko‗rsatkich-fexrist alohida o‗rin 
egallaydi. Sababi hozirga qadar yagona qo‗lyozma shaklida yetib kelgan va 
Leyden shaxrida saqlanuvchi ushbu manbaning so‗nggida Beruniyning o‗z asar-
lariga o‗zi tuzgan bibliografiyasi o‗rin olgan. Aynan shu qo‗lyozma tufayli 
allomaning hayot yo‗lini o‗rganish boshlangan, deyish mumkin. Chunki 
dunyoda birinchi beruniyshunos deb xisoblanuvchi Ibrohim ibn Muhammad al-
G‗azanfar at-Tabriziy (1233—1293) mazkur qo‗lyozmani o‗rganib unga ilova 
tarzda Beruniyning 1036 yildan keyin yozilgan asarlari ro‗yxatini ham 

---

241 
qo‗shgan. Shuningdek, at-Tabriziy birinchi bo‗lib Abu Rayxon Beruniyning 
tavallud topgan va vafot etgan sanasini aniqlashtirgan tadqiqotchidir. P. G. 
Bulgakovning kitobida bu haqda to‗liq ma‘lumot keltirilgan bo‗lib, muallif ham 
uning xulosalariga qo‗shilgan, ya‘ni Abu Rayhon Beruniy tavallud topgan sana 
— xijriy 362 yil 3-zulxijja (973 yil 4 sentabr), vafot etgan sanasi esa — xijriy 
440 yil 2
-
rajab (1048 yil 12 dekabr). 
«Beruniyning hayoti va asarlari» kitobida ko‗rib chiqilgan keyingi masala 
allomaning ijtimoiy kelib chiqishiga oid fikrlar tahlilidir. Bunda muallif XII asr 
tarixchisi 
as-Sam‘oniy 
va XX asrning yirik tadqiqotchisi I. Yu. 
Krachkovskiyning ma‘lumotlarini taxlil qilgan. Uning yozishicha, Beruniyning 
ijtimoiy kelib chiqishiga doir har ikkala tadqiqotchining mulohazasi ham to‗liq, 
asosga ega bo‗lmay, ularni faqat ilmiy farazlar deb hisoblash lozim (27-bet). P. 
G. Bulgakovning o‗zi ham bu haqda aniq fikr aytmagan, buning sababi ilmiy 
asoslar yetarli emasligida deb xisoblaydi. Shuning uchun kitobda Beruniyning 
yoshlik davriga oid bo‗limda asosiy e‘tibor u amalga oshirgan dastlabki mustaqil 
ilmiy tadqiqotiga qaratilgan. 
P. G. Bulgakov tomonidan «Geodeziya» asarining to‗liq arabcha tanqidiy 
matni 1962 yilda Qoxirada nashr etilgunga qadar beruniyshunoslikda Abu 
Rayxon Beruniyning dastlabki olib borgan mustaqil astronomik kuzatishlari 21 
yoshdan boshlangan degan fikr hukm surar edi. «Geodeziya» asarining matnini 
sinchiklab o‗rgangan P. G. Bulgakov asarda Beruniyning avtobiografik 
mazmundagi parchalarini tahlil qilgach, uning dastlabki astronomik kuzatuvlari 
16 yoshdan o‗tganda, aniqrog‗i, 990 yilda amalga oshirilgan, degan xulosaga 
kelgan (28-bet). Shu tarif Beruniyning tarjimai holidagi muhim davrni 
aniqlashtirilgan. 
P. G. Bulgakovning keyingi fikrlari Beruniyning 995-1010
 
yillar oralig‗ida 
kechgan hayot yp‗lini aniqlashtirishga oiddir. Bu borada muallif o‗sha paytga 
qadar mavjud bo‗lgan I. Yu. Krachkovskiy, D. Yu. Yakubovskiy, S.