L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Kembridj maktabi. A.Marshall va uning narx, ish haqi hakidagi 
nazariyalari. 
Kapitalizmdan imperializmga o‘tish davrida Angliyada Kembridj 
dorilfununida iqtisodchilar maktabi vujudga keldi.
Maktabning nomi ham shu dorilfununning nomidan olingan. 
Alfred 
Marshall (1842-1924) marjinalizmning «Kembridj maktabi» lideri hisoblanadi. U 
Kembridj (Angliya) universitetida o‘qidi, uni tugatdi va shu yerda butun hayoti 
davomida o‘qituvchilik qildi.
1902 yildan boshlab u Yangi «Ekonomiks» fanini kiritdi va siyosiy iqtisod 
Fani asta-sekin siqib chiqarildi. Uning asosiy asari «Ekonomiks tamoyillari» 
(«Prinsipi ekonomiki») (1890) hisoblanib, bu kitob 6 jilddan iborat. Mazkur kitob 
olim hayoti davomida 8 marta qayta nashr etilib, unda fanning predmeti to‘g‘risida 
fikr yuritiladi. 

---

 
55 
Metodologiya va iqtisodiy nazariya sohasida Marshall iqtisodiy jarayonlarga 
sub’ektiv qarashlarga asoslangan funksional tadqiqot usullarini qo‘llaydi. 
Narx nazariyasi Marshallning nazariy mulohazalari markazida turadi. U qiymat 
va narx kategoriyalarini aynan bir narsa deb ko‘rsatib, aslida, qiymatni chetlashtirib 
qo‘ydi va narxni bozor iqtisodiyotining eng muhim elementi, deb hisoblaydi. Olim
avvalgi tadqiqotlarda qiymatning iste’mol va almashuv ( ikkita) shakllari alohida-
alohida qaralgan edi, Marshalda esa bu farq yo‘q. Ob’ektiv qiymat kategoriyasidan 
foydalanadi. Bu narsa uning nazariyasida muvozanat narxi rolini bajaradi. 
Marshallning nazariyasi sintetik nazariya nomini oldi, chunki muallif bu nazariyada 
o‘zidan avvalgi mavjud narx nazariyalari «eng yuqori foydalilik (naf)», «ishlab 
chiqarish chiqimlari», «talab va taklif» nazariyalarni birlashtirib, ularning hammasini 
to‘g‘ri deb ko‘rsatdi. Narx nazariyasi bilan bir qatorda Marshall foyda va ish haqi 
nazariyalarini ilgari surdi.
A.Marshalning va uning maktabdoshlari o‘z uslublari (metodologiya)da 
umuman, Avstriya maktabini qo‘llab-quvvatlaydilar, lekin unga ayrim jiddiy 
o‘zgarishlarni ham kiritishni lozim topdilar. Jumladan, faqat funksional tadqiqot 
usulinigina tan olish bilan birga, bozor munosabatlarining uch asosiy zaruriyatlarini: 
narx, talab, taklifni o‘zaro bog‘liqlikda ko‘rib chiqadilar. 
Ularning fikricha, avvalo ishlab chiqarish iste’mol harakatini aniqlaydi, 
keyinchalik u eng yuqori foydalilik va talab doirasi ko‘rinishiga kiradi. Kembridj 
maktabi tadqiqotlariga ikki tomonlama qarash lozim. Agar biz unga bozor 
iqtisodiyotida baholashni ichki mexanizmini tushuntirish uchun urinish sifatida 
qarasak, haqiqatni biroz siyqalashtirilayotganini ko‘rishimiz mumkin. Lekin bu 
izlanishlarga boshqacha nuqtai-nazardan qarashimiz ham mumkindir, bunda biz 
e’tiborni tovar-bozorlardagi aniq muammolarni hal etishga qaratilganligiga va 
natijada amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy xulosalar vujudga kelganligining 
guvohi bo‘lamiz. 
Marshall tadqiqotlarida talab va taklif o‘rtasidagi munosabat (birinchilik) 
qaraladi, qaychida yuqori va pastki keskichlar qanday rolni o‘ynasa (barovar), bu 
yerda ham ahvol shunday, ular bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Hozirgi zamon 
iqtisodiy ta’limotlarining asosini tashkil etadi.