Eshonqulov O. E. va boshq. Genetika: Akad litseylar uchun darslik / A. E. Eshon e 99 qulov, K. N. Nishonboyev, M. Bosimov

Genlarning epistaz ta’siri natijasida paydo bo‘luvchi ba’zi belgilar
T/p
Belgilar
Organizmlar
1
Junning rangi (kulrang, qora, malla)
Otlarda
2
Junning rangi
Itlarda
3
Patning rangi (oq, qora)
Tovuqlarda
4
Junning rangi
Cho‘chqalarda
5
Mevaning rangi (oq, sariq, yashil)
Qovoqda
6
Donning rangi (qora, kulrang, oq)
Sulida
7
Chigitning tuki (tukli, tuksiz)
G‘o‘zada
Duragaylarning ikkinchi avlodida genlarning epistaz ta ’siri 
natijasida belgilarning ajralish nisbati aksariyat ko‘pchilik orga- 
nizmlarda 
12 : 3 : 1 ga teng (dominant epistaz).
Ba’zi hollarda 
13 : 3
nisbatda
ajralishni ham kuzatish mumkin. Retsessiv epistazda bel­
gilar ajralishi 9 : 3 : 4 nisbatda kuzatiladi.
O damlarda retsessiv epistazga «bombey fenomeni» misol b o ‘la 
oladi. IA, IB allellar retsessiv gomozigot holida boshqa allel (hh) 
bilan genotipda birga uchraganida (IAIAhh, JBJBhh) II yoki III qon 
guruhi emas, balki I qon guruhi kuzatiladi.

---

45
5-j a d v a l
T/p
Organizmlar
Belgilar
F, da ajralish nisbati
1
Otlar
Junning rangi
12 : 3 : 1 dominant epistaz
2
Itlar
Junning rangi
12 : 3 : 1 dominant epistaz
3
Tovuqlar
Patning rangi
13 : 3 dominant epistaz
4
Suli
Donning rangi
12 : 3 : 1 dominant epistaz
5
Cho‘chqalar
Junning rangi
12 : 3 : 1 dominant epistaz
Duragaylarning ikkinchi avlodida genlarning epistaz ta ’siri 
natijasida belgilarning ajralish nisbatlari 
(5-jadval).
M asala. Qora 
/A A b b /
va kulrang 
/a a B B /
donli suli o ‘simlik- 
lari chatishtirilib birinchi avlodda qora donlik o ‘simliklar olingan. 
Birinchi va ikkinchi avlod o ‘simliklarining genotipi va fenotipini 
ham da F
2
da epistazga xos ajralish nisbatini aniqlang.
Yechilishi. 1. 
O P: 
AAbb 
x 
O aaBB 
Gametalar: 
Ab 
aB
F 1: 
AaBb
Fenotip: qora donli 
Genotip: Digeterozigota
2. 
P: 
O AbBa 
x 
O AbBa
AB
Ab
aB
ab
AB
AABB
AABb
AaBB
AaBb
Ab
AABb
AAbb
AaBb
Aabb
aB
AaBB
AaBb
aaBB
aaBb
ab
AaBb
Aabb
aaBb
aabb
Duragaylarning ikkinchi avlodi 
/ F /
da epistaz uchun xos 
b o ‘lgan belgilarning ajralish nisbati vujudga keladi:
F
2
: 12/16 o ‘simliklar qora donli; 3/16 o ‘simliklar kulrang 
donli; 1/16 o ‘simliklar oq donli b o ‘ladi.
Izoh. Bu hodisani shunday tushuntirish mumkin: donga qora 
rang beruvchi 
«A»
gen donga kulrang rang beruvchi 
«B»
genga nis­
batan epistatikdir. Shu bois birinchi avlod duragaylarining ham ­
masi qora donli b o ‘ladi. Ikkinchi avlod duragaylaridan 12 ta o ‘sim- 
likda donga qora rang beruvchi dom inant «A» gen b o ‘lganligi 
uchun qora rangga ega b o ‘ladi. 3 ta o ‘simlik genotipida epistatik

---

46
Genetika
dom inant 
«A»
gen yo‘qligi tufayli ikkinchi allelga mansub 
«B»
gen 
o ‘zining retsessiv alleli 
«b»
genga nisbatan ustunligini nam oyon 
qiladi, natijada o ‘simliklarning doni kulrang rangda b o ‘ladi. Bitta 
o ‘simlik genotipida ikkala dom inant gen / «A» va «B» / b o ‘lma- 
ganligi uchun oq don hosil b o ‘ladi.
M ustaqil yechish uchun m asalalar
1-masala. Sulida donning rangi ikki juft allel b o ‘lmagan, bir- 
biriga birikmagan genlar tom onidan ifodalanadi. Bitta dom inant 
gen — qora rangni, ikkinchisi — kulrangni belgilaydi. Qora rang 
geni kulrang genga epistatik ta ’sir qiladi. Ikkita retsessiv allellar esa 
oq rangni rivojlanishini ta ’minlaydi.
Qora donli suli o ‘simliklari kulrang donli o ‘simliklar bilan 
chatishtirilganda, keyingi avlodda olingan o ‘simliklarning 50% 
qora, 25% kulrang va 25% oq donli b o ‘lgan. Chatishtirishdan olin­
gan qora donli o ‘simliklarning ayrimlari oq donli o ‘simliklar bilan 
chatishtirilganda keyingi avlodda olingan o ‘simliklarning 
1 /2
qismi 
qora, 1/2 qismi oq donli b o ‘lgan. Ayrim donli o ‘simliklar oq donli 
o ‘simliklar bilan chatishtirilganda esa 2/4 qismi qora, 1/4 qismi 
kulrang va 1/4 qismi oq donli b o ‘lgan. Olingan natijalarga 
asoslanib, o ‘rganilayotgan belgining irsiylanishi haqida nim a deyish 
mumkin? Chatishtirish uchun olingan va chatishtirishdan keyin 
olingan barcha o ‘simliklarning genotipini aniqlang.
2-m asala. Sariq mevali qovoq o ‘simliklari oq mevali o ‘simlik- 
lar bilan chatishtirilganda F
1
da olingan o ‘simliklarning mevasi oq 
rangli b o ‘lgan. F
2
da esa 204 ta oq mevali, 53 ta sariq mevali va 17 
ta yashil mevali o ‘simliklar olingan. Chatishtirish uchun olingan va 
chatishtirishdan keyin olingan o ‘simliklarning genotipini aniqlang. 
F
1
da olingan oq mevali o ‘simliklar yashil mevali o ‘simliklar bilan 
chatishtirilsa, keyingi avloddagi o ‘simliklar mevasining rangi 
b o ‘yicha qanday fenotipga ega b o ‘ladi?
3-m asala. Oq mevali qovoq o ‘simliklari yashil mevali o ‘sim- 
liklar bilan chatishtirilganda keyingi avlodda olingan o ‘simliklar- 
ning 50% oq, 25% sariq va 25% yashil mevali b o ‘ladi. 
Chatishtirish uchun olingan o ‘simliklarning genotipini aniqlang.
4-m asala. II qon guruh b o ‘yicha geterozigotali ayol III qon 
guruhli (geterozigotali) erkakka turm ushga chiqsa, ulardan qanday 
qon guruhli bolalar tug‘ilishi mumkin?

---

47