Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

Agarda organizm anafilaktik shokdan tuzalib ketsa, desensibilizasiya-
boshlanadi - organizm xuddi sensibilizasiyagacha bo‘lganidek reaksiya
beradi.
72

---

TURLI ORGANIZMLARDA QONNING MIQDORI,
TARKIBI VA UMUMIY XUSUSIYATLARI
Qon-tiniq bo‘lmagan qizil rangdagi sho‘rtak ta’mli yopishqoq 
suyuqlik, bo‘lib ikki qismdan: plazma va shaklli elementlar eritrositlar, 
leykositlar va trombositlardan iboratdir.
Qonning miqdori va tarkibi tinimsiz o ‘zgarib tursada, lekin har bir 
turga xos bo‘lgan nisbatan doimiyligi bilan ajralib turadi. Qonning 
miqdori, tuzilishi va shaklli elementlaming miqdori, plazmaning 
ximiyaviy tarkibi turli turdagi hayvonlarda bir xil emas.
Qonning miqdori uning gavda og‘irligining o‘rtacha 7 % ini tashkil 
etadi va 5-9 % gacha o ‘zgarib turadi, otlarda - 9,8 %, qoramollarda - 8,0 
%, qo‘ylarda - 8,2 % va cho‘chqada - 4,6 %.
Normal sharoitda odamlarda tinchlik paytida qon ikki qismga 
bo‘linadi. Urtacha 40-50 % umumiy qonning bir qismi tananing barcha 
qismidagi qon tomirlari bo‘ylab harakatda bo‘ladi va aylanib yuruvchi qon 
deb ataladi, qolgan qismi esa depolarda saqlanadi - depolarda saqlanib 
turuvchi qonlami tashkil etadi.
Tana haroratining k o ‘tarilishi, jismoniy ish bajarish, nafasning 
qisishi, havo yetishmasligi, kuchli diqqatlanish - emosiya, adrenalin 
gormonini qonga kiritilishi depolarda saqlanuvchi qonning chiqarilishi 
hisobiga, ayl&nib yuruvchi qon miqdorining ortishini chaqiradi.
Depolarda saqlanuvchi qon taloq, jigar va teriosti kletchatkasi 
kapillyarlarida jamlangan bo‘lib deyarli aylanib yuruvchi qon bilan 
qo‘shilmaydi.
Hisoblashlarga ko‘ra taloqda 16 %, jigarda 20 %, terida esa umumiy 
qonning 
10
% saqlanadi.
Depolarda saqlanuvchi qonning ahamiyati shundan iboratki, qonning 
depolarda saqlanishi tufayli aylanib yuruvchi qonning miqdori kamayadi, 
natijada organizm tinch paytida yurakka tushadigan yuklama kamayadi. 
Qon yo‘qotish paytlarida va yuqoridagi holatlarda zarur bo‘lib qolgan 
vaqtlarda reflektor ravishda depo qonlarini aylanib yuruvchi qonga 
chiqarilishi kuzatiladi, bu esa uning miqdorini oshishiga sabab bo‘ladi.
Shuni hisobga olish zarurki, depolardagi qonlar mexanik sabablarga 
ko‘ra va plazmadan to ‘qimalarga undagi suvning so‘rilishi hisobiga 
aylanib yuruvchi qonga nisbatan shaklli elementlaming miqdori ko‘p 
bo‘ladi. Masalan, taloqdagi qon tarkibidagi eritrositlar soni aylanib 
yuruvchi qonga 3:2 nisbatda bo‘ladi.
Shu sababli ham, depolarda saqlanuvchi qonning umumiy qon 
aylanish tizimiga tushishi faqatgina mutloq jihatdan ortishni chaqirmasdan,
73

---

balki nisbiy jihatdan ham qonda eritrositlar va gemoglobin miqdorini ham 
oshishini ta’min etadi.
Qisqa muddatga suyuqliklaming organizmga tushishi umumiy 
qonning miqdorini oshiradi. Qaysiki ichaklardan suvni qonga o‘tishi 
kuzatiladi. Organizmga suvni tushishi chegaralanganda, ayniqsa, qon 
yo‘qotilganda qisqa muddatga umumiy qon miqdori kamayadi.
Aylanib yuruvchi shaklli elementlarga nisbatan qonning miqdorini 
juda tez kamayishi organizm uchun juda xavfli, chunki bu paytda qon 
bosimi pasayib ketadi.
Katta miqdordagi qonning sekin yo‘qotilishi, kichik miqdordagi 
qonning tez yo‘qolishidan ko‘ra xavfsizdir. Sekin-asta yo‘qotiladigan 2/3 
qism eritrositlar hayot uchun xavfsizdir. Barcha qonning 1/3-1/2 qismini 
arterial qon yo‘qotilishi o‘limga olib keladi.