Biokimyo va molekulyar biologiya

14.8. Translatsiya 
Gen ekspressiyasida sintezlangan m-RNK muhim bosqich hisoblanadi. 
Translatsiya tegishli axborotga mos ravishda polipeptid zanjirning sintezlanishini 
amalga oshiruvchi ko‗p bosqichli jarayondir. Translatsiya ribosomada amalga 
oshadi, shuningdek, unda oqsil omillari, GTF va aminoatsil-t-RNK faollashgan 
aminokislotalarni o‗ziga biriktirgan t-RNK molekulalari ham ishtirok etadi. 
Matritsali sintezning boshqa jarayonlari kabi translatsiya jarayonini ham shartli 
ravishda uch bosqichga: initsiatsiya, elongatsiya va terminatsiyalarga bo‗linadi.
 
Initsiatsiya
paytida ribosomaning m-RNK va inisiatsiyalovchi deb nomlangan 
birinchi aminoatsil t-RNK bilan o‗ziga xos tarzda bog‗lanishi yuz beradi, natijada 
oqsil sintezlash qobiliyatiga ega bo‗lgan initsiatsiya kompleksi hosil bo‗ladi. 
Elongatsiya
paytida m-RNK da mavjud kodon dastur bo‗yicha belgilangan 
axborotga mos holda aminoatsil - t-RNK larning ketma-ket ravishda bog‗lanishi 
yo‗li bilan peptid bog‗larning hosil bo‗lishi amalga oshadi.
Terminatsiya 
translatsiya kompleksidan tayyor oqsil zanjirining ajralishidir. 
Oqsil biosintezining barcha bosqichlari: inisiatsiya IF, elongatsiya – EF va 
terminatsiya – RF omillari deb nomlangan maxsus oqsil omillari ishtirokida 
amalga oshadi. Translatsiya jarayoni uchun zarur bo‗lgan energiya GTF ning 
gidrolizi natijasida hosil bo‗ladi. Translatsiya paytida m-RNK dagi nukleotid 
ketma-ketligini ―o‗qilish‖ tamoyili 5´-k 3´-uchi yo‗nalishida amalga oshadi. 
O‗qilish genetik kod qonuniyatlari asosida yuz beradi, unga muvofiq har bir 
aminokislotaga nukleotidlarning triplet (kodon)i mos bo‗ladi, bunda har bir kodon 
faqat bitta aminokislotani kodlaydi, m-RNK dagi kodonlarning ketma-ketligi 
sintezlanadigan oqsilning aminokislota ketma-ketligini belgilaydi. Kodni ―tanish‖ 
funksiyasini aminokislotani o‗zi emas, balki u birikkan t-RNK belgilaydi, uning 
tarkibida esa kodonga komplementar bo‗lgan antikodon bo‗ladi. Boshqacha qilib 
aytganda, kodon va u tomonidan kodlanadigan aminokislota bir-biriga mos, ya‘ni 
uning adaptori hisoblanadi. Adaptorning mavjudligi translatsiyaning matritsali 
sintez jarayonida transkripsiya va replikatsiyadan asosiy farqli jihatini ko‗rsatadi, 
ularda mahsulotning kimyoviy tabiati matritsanikiga aynan o‗xshaydi. Genetik kod 
barcha tirik organizmlarda bir xil bo‗ladi. Ular to‗rtta azotli asosdan tashkil topgan 

---

295 
bo‗lib, ulardan uchtasi bitta kodon hosil qiladi va jami 64 ta kodondan iborat. 
Ulardan uchtasi: UAT, UGA, UAA lar aminokislotalarni kodlamasdan, balki oqsil 
sintezini yakunlovchi signal hisoblanadi. Qolgan tripletlar (61) - chin kodonlar 
bo‗lib, 20 xil aminokislotalarga mos hisoblanadi. 
Genetik kodning kashf etilish tarixi F.Krik, S.Brenner, M.Nireberg, S.Ochoa, 
G.Koranlarning taxminlari, gipotezalari va kashfiyotlari bilan bog‗liq desa bo‗ladi. 
Tripletlar soni aminokislotalar sonidan ko‗p va ko‗p aminokislotalar bir necha 
kodonlar yordamida kodlanadi. Bu vaziyat qanday tarzda o‗z yechimini topadi?
Buning uchun ikkita imkoniyat mavjud. Birinchidan, ma‘lum bir aminokislotaga 
xos bo‗lgan bitta t-RNK molekulasi bir nechta kodon bilan ta‘sirlanishi mumkin. 
Ma‘lum bo‗lishicha, bu holda bir-birini to‗ldiruvchi juftliklarning aniq shakllanishi 
faqat kodonning dastlabki ikkita harfi uchun zarur bo‗lib, uchinchi holatda 
―mumtoz bo‗lmagan‖ juftliklarning shakllanishiga yo‗l qo‗yiladi.
 
Kodonning uchinchi asosini juftlashtirishda cheklovlar unchalik jiddiy
bo‗lmaganligi haqidagi fikr F.Krikka tegishli bo‗lib, uning ―belanchak‖ 
gipotezasida (wobble gipotezasi yoki noaniq moslanishlar gipotezasi) shakllangan. 
Hozirgi kunda tasdiqlangan ushbu gipotezaga ko‗ra, U va G o‗rtasida inozin bilan 
birgalikda va U, S yoki A bilan birgalikda juftlik hosil bo‗lishi mumkinligi tan 
olingan. Darhaqiqat, bittadan ko‗proq kodon bilan o‗zaro ta‘sirlanadigan t-RNK 
antikodonida birinchi (kodonning uchinchisi bilan ta‘sirlanuvchi) asos ko‗pincha 
minor asos-inozin bo‗ladi. Hujayrada yana bir boshqa holat sodir bo‗ladi, unda 
bitta aminokislota uchun bir nechta o‗ziga xos t-RNK lar mavjud bo‗lganda 
amalga oshiriladi. Ushbu t-RNK lar