O'zbekiston respublik asi oliy va o'rta m axsus ta 'lim vazirligi m irzo ulug bek nom idagi o'zbekiston

Yusuf Xos Hojib 
turkiy xalqlaming ХП asrdan 
ajoyib badiiy yodgorligi bo'lgan “Qutadg'u bilig” (“Baxt keltimvchi 
bilim”) asarida so'zlami to 'g 'ri tanlash va qo'Uash haqida: “Bilib 
so'zlasa so'z bilig sanalur” degan edi. Gapirishdan maqsad so'zlov- 
chining ko'zda tutgan narsa, hodisa, voqealami tinglovchiga to'g'ri, 
ta'sirchan etkazishidan iborat. Shunday ekan, nutqning to'g'riligi,
44

---

ravonligi va mantiqiyligiga erishish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Mutafakkir yana so'zlovchini tilning ahamiyatini tushungan holda 
hovliqmasdan, so'zning ma'nolarini yaxshi anglab, ravon nutq 
tuzishga chiqaradi:
Tilning foydasi talaydir, ortiqcha hovliqma,
Goho til maqtaladi, goho so'kiladi.
Modomiki shunday ekan, so'zni bilib so'zla,
So'zing ko'r uchun ko'z bo'I sin, (u) ko'ra bilsin.
Til va so'zni avaylashga, og'ziga kelgan so'zni o'ylab gapirishga 
chaqiradi:
Kishi so'z tufayli bo'ladi malik,
Ortiq so'z qiladi bu boshin egik,
Tilingni avayla-omondir boshing,
So'zingni avayla uzayar yoshing.
Adib Ahmad Yugnakiy 
(ХП-Х1П) ham so'zlaganda nutqni 
o'ylab, shoshmasdan tuzishga, keraksiz, yaramas so'zlarni ishlatmas- 
likka, mazmundor so'ziashga chaqiradi. Noto'g'ri tuzilgan nutq 
tufayli keyin xijolat chekib yurmagin, deb so'zlovchini ogohlan- 
tiradi:
O'qib so'zla so'zni eva so'zlama,
So'zing kizla, kedin, boshing kizlama.
(A.Yugnakiy Hibat-ul-haqoyiq. Toshkent: 1971, 78-bet).
Amir Xisrav Dehlaviy 
(XV asr) ham nutqni ta'sirli, emotsional, 
shuningdek, mazmundor tuzishga da'vat qiladi:
So'zlaringda bo'lsin fikru o'y yoniq,
Bo'lsin har so'zingda bir nuqta aniq.
Aytilayotgan fikming mazmundor va ohangdor bo'lishi lozimligi 
haqida yozadi:
Nazm aytsam, aytaman ta'b o'lchovida o'lchabon,
O'lchab aytilsa nuqta, bo'lmas uchov besamar.
(Amir Xisrav Dehlaviy. Asarlar, Toshkent: 5-bet, 57-bet.)