Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

197 
Buna səbəb nədir?  İş burasındadır ki, hər bir qıcıq mərkəzi 
sinir sistemində, həmin qıcıq düşən yerin oyanıcılığını yüksəldir 
və beləliklə, sonradan gələn qıcıqların oyanma verməsi üçün 
müəyyən əlverişli şərait yaradır. Bunu aşağıdakı təcrübə ilə isbat 
etmək olar.  
Oyanmaların toplanması ardıcıl (vaxta görə) və yerə görə 
olur. Vaxta görə – impulslar mərkəzlərdən afferent sinirlərlə bir-
birinin ardınca fasilələrlə verilən zaman yaranır. Yerə görə – top-
lanmanı bir reseptiv sahədən eyni zamanda müxtəlif reseptorları 
bir və ya bir necə dəfə qıcıqlandırdıqda almaq olar. 
7) Sinir mərkəzlərinin xassələrindən yeddincisi, yüngülləşmə 
və ya yolun acılmasıdır. Alimlərin tədqiqatı göstərmişdir ki, hər 
hansı bir sinir mərkəzinin qıcıqlanması, yalnız o mərkəzin deyil, 
qonşu mərkəzlərin də oyanıcılığını yüksəldir. Bəzi halda bu 
yüksəlmə uzun müddət mühafizə olunub, bütün sinir sisteminə 
yeni yol salınır və nəticə etibarilə müxtəlif qıcıqlara qarşı alınan 
reflekslər çox qüvvəli və coşğun olur. Öz-özlüyündə  hərəkət 
reaksiyası verməyən işıq və  səs qıcıqlarının mərkəzi sinir 
sisteminin oyanıcılığını artırması da bununla izah olunur. Bunu 
isbat etmək üçün hələ 1909-cu ildə akademik Pavlovun 
laboratoriyasında Demidov tərəfindən qoyulan təcrübələri 
göstərmək olar. Demidov öz təcrübələrini,  əvvəlcədən hər iki 
yarımkürəsinin ön yarısı  kəsilib çıxarılmış itlər üzərində 
aparmışdır. Belə heyvanlarda onurğa beyninin reflektor fəaliyyəti 
çox yüksəlir. Bu cür itin dərisinə, ayrılıqda qaşınma refleksi 
verməyən və ya çox zəif reaksiya törədən mexaniki qıcıq versək 
və bu qıcıqa, təklikdə qaşınma refleksi verməyən qüvvəli səs 
qıcıqı qoşmuş olsaq, o zaman bu iki qıcığın, yəni zəif mexaniki 
qıcıqla səs qıcığının birlikdə təsiri sayəsində biz mütləq qaşınma 
refleksinin alındığını və ya onun qüvvətləndiyini görəcəyik. Buna 
ikinci misal da göstərmək olar. Dediyimiz kimi, işıq və ya səs 
qıcığı  təklikdə  hərəkət reaksiyası vermir, lakin bu qıcıqlar 
mərkəzi sinir sisteminin oyanıcılığını xeyli yüksəldir. Ona görə 
də, işıq və ya səs qıcığından sonra dərhal verilən mexaniki qıcıq, 
güclü reflektor fəaliyyətin alınmasına, yəni  ətrafın  şiddətlə 
 
198 
bükülməsinə səbəb olur; 
8) Sinir mərkəzlərinin xassələrindən səkkizincisi, onların 
fizioloji plastik olmasıdır. Fizioloji plastik olmaq, başqa sözlə, 
sinir mərkəzlərinin geniş miqyasda bir-birini əvəz etməyə qabil 
olmasıdır. Kəsilmiş müxtəlif sinirlərin ucqar və  mərkəzi ucları 
son dərəcə incə iynə vasitəsilə bir-birinə tikilir. Heç şübhə yoxdur 
ki, sinir kəsiləndən sonra əvvəlcə o sinirə daxil olan liflər 
degenerasiya edir, lakin bir müddətdən sonra onların tamlığı 
regenerasiya nəticəsində  bərpa olunur. Lavrentyev əmələ  gələn 
yeni sinir uclarının quruluşunu öyrənərək belə nəticəyə gəlmişdir 
ki, bu uclar sinir üçün deyil, o sinirin soxulduğu üzv üçün 
səciyyəvi olan uclardır. Məsələn, skelet əzələsinə birləşdirilmiş və 
ona soxulmuş olan azan sinir, əzələdə, ümumiyyətlə, hərəki sinir 
üçün səciyyəvi olan uc lövhələri, simpatik sinirə birləşdiyi zaman 
isə simpatik sinir üçün səciyyəvi uclar əmələ gətirir. Buradan belə 
məlum olur ki, sinir uclarının  əmələ  gəlməsində  kəsilmiş ucqar 
üzvün təsiri rol oynayır. 
Müxtəlif fizioloji əhəmiyyətə malik olan sinirləri bir-birinə 
tikmək təcrübələri ilk dəfə xoruzlarda aparılmışdır. Xoruzun orta 
sinirinin (n.medianus) mərkəzi ucunu mil sinirinin (n.radialis) 
ucqar ucuna tikmişlər. Bu sinirlər xoruzun qanadındakı əzələlərin 
hərəkətinə səbəb olur; belə ki, orta sinirin qıcıqlanması sayəsində 
qanadda bükülmə  hərəkəti, mil sinirinin qıcıqlanması sayəsində 
isə qanadda açılma hərəkətləri baş verir. Bu sinirlər kəsilərək 
çarpaz tikildikdən bir müddət sonra, mil sinirinə tikilmiş orta 
sinirin qıcıqlanması qanadın açılmasına səbəb olur. Bu təcrübələr 
göstərir ki, bir neçə aydan sonra qanadın həm reflektor və həm də 
iradi hərəkətləri tədricən bərpa edilir. 
Bu təcrübələr sonralar bir çox alimlər tərəfindən müxtəlif 
şəkildə  təkrar edilmişdir. Məsələn, Anoxin dili sinirləndirən dil-
altı siniri kəsib, tüpürcək vəzisini sinirləndirən təbil sinirinə 
tikmişdir. Nəticədə tüpürcək refleksi bərpa olunmuş və bu yol ilə 
tüpürcək almaq mümkün olmuşdur. Meymunda dilaltı sinirin 
mərkəzi ucu diafraqma sinirinin ucqar ucuna tikilmiş  və birinci 
sinir yeni liflərilə ikinci sinirə soxulduğundan, nəticədə sinir 
downloaded from KitabYurdu.org

 
199 
kəsildikdən sonra diafraqmanın itirdiyi ritmik tənəffüs hərəkətləri 
yenidən bərpa olunmağa başlanmışdır. 
Üz sinirinin iflici kimi bəzi xəstəliklər zamanı insanda da, 
müxtəlif əhəmiyyətli vəzifə daşıyan sinirlər bir-birinə tikilmişdir. 
Bu zaman qonşu sinirlərdən birisinin mərkəzi ucu iflic olmuş 
sinirin ucqar ucuna tikildiyindən, nəticədə üz əzələlərinin 
hərəkətləri və sinirlənməsi tamamilə bərpa edilmişdir. 
Sinir mərkəzlərinin refrakterliyi. Sinir mərkəzlərinin 
xassələrindən doqquzuncusu, onların refraktor dövrünün sinirlərə 
nisbətən daha uzun olmasıdır. 
Məlum olduğu kimi hər bir oyanmış hüceyrə müəyyən 
müddət
 
yeni qıcığa qarşı refrakter halda (oyanmamazlıq dövründə) olur. 
Məsələn, hərəki sinirin refrakter dövrü 2 milli/san, skelet 
əzələsinin refrakter dövrü isə 5 milli/san-yə bərabərdir. Refrakter 
dövr sinir mərkəzlərində  də müşahidə olunur. Lakin fərq 
orasındadır ki, burada refrakter dövr çox uzun sürür. Məsələn, 
bəzi tədqiqatçıların məlumatına görə onurğa beyni mərkəzlərinin 
mütləq refrakter dövrü 16 milli/san, digərlərinə görə 10 milli/san, 
bu dövr hətta 30 milli/saniyəyə  bərabərdir. Pişiyin onurğa beyin 
mərkəzlərinin nisbi refrakter dövrü 0,1-1 saniyə və bəzi hallarda 
daha çox olur. 
Sinir mərkəzlərinin fizioloji xüsusiyyətlərindən onuncusu, 
onların sinir liflərindən fərqli olaraq çox tez yorulmasıdır. 
Sinir liflərindən fərqli olaraq sinir mərkəzləri daha tez 
yorulur. Afferent sinirin uzun müddət qıcıqlanması reflektor 
reaksiyaların tədricən zəifləməsinə, sonralar isə tamamilə 
kəsilməsinə  səbəb olur. N.E.Vvedenski afferent siniri 
qıcıqlandırdıqdan 10-40 saniyə sonra reflektor reaksiyanın 
zəiflədiyini və tamamilə  kəsildiyini müşahidə etdikdən sonra 
qıcığı qonşu afferent sinirə keçirərək refleks əmələ  gətirdiyini 
müşahidə etmişdir. Bu şəraitdə  əvvəlcə sinir mərkəzinin 
yorulduğunu isbat etmək üçün bilavasitə  əzələyə gedən efferent 
siniri qıcıqlandırmaq kifayətdir. Buna cavab olaraq əzələ təqəllüs 
edəcəkdir. 
N.E.Vvedenski xüsusi təcürbələrlə refraktor təsir nəticəsində 
 
200 
əzələ yorulmasını müşahidə etmişdir.  Əvvəlcə  kəsilmiş oturaq 
sinirin afferent sinirini qıcıqlandırmaqla yorulma əldə etmişdir. 
Sonra efferent siniri qıcıqlandırdıqda  əzələ  əvvəlki qayda ilə 
təqəllüs etmişdir. Deməli,  əvvəlcə  mərkəz, sonra mionevral 
sinaps, sonra əzələ yorulur, sinirlər isə demək olar ki, 
yorulmazdır. 
Tədqiqatçılar göstərir ki, onurğa beyni kəsilmiş itdə qaşınma 
refleksinin davam etdiyi müddətdə qıcığı dərinin bir nöqtəsindən 
digərinə köçürdükdə 300-400 qaşınma hərəkəti alınır. Halbuki, 
dərinin eyni nöqtəsi qıcıqlandırıldıqda az müddətdən sonra 
qaşınma hərəkətlərinin arası  kəsilir. Bu təcrübələr göstərir ki, 
yorulma hadisəsi refleks qövsünün efferent hissəsinə  qədər olan 
sahəsində baş verir. 
A.A.Uxtomskinin fikrinə görə  ən tez yorulan birinci hissi 
neyrondur. Başqalarına görə isə ikinci neyron, yəni hissi neyronla 
hərəki neyron arasında yerləşmiş ara neyron tez yorulur. 
Yorulma zamanı sinir mərkəzlərində baş verən fiziki-kimyəvi 
dəyişikliklərin təbiəti bu vaxta qədər tamam 
aydınlaşdırılmamışdır. Çox ehtimal ki, sinir mərkəzlərinin 
yorulması, yalnız o mərkəzlərdə baş verən dəyişikliklərlə deyil, 
eyni zamanda beyin qabığının halı  və bütün orqanizmdə gedən 
maddələr mübadiləsindəki dəyişikliklərlə  əlaqədardır. Deyilənə 
görə neyronlararası sinapslarda əlaqənin pozulmasıdır. 
Sinir mərkəzlərinin fəaliyyətindəki xüsusiyyətlərdən biri də 
subordinasiya, yəni tabelikdir. Normal fizioloji şəraitdə, mərkəzi 
sinir sisteminə  gələn hər bir impuls, beyin yarımkürələrinin 
qabığına qədər hərəkət edir. Morfoloji və fizioloji tədqiqat 
göstərir ki, bu zaman sinir impulsu ardıcıl surətdə bir-birilə 
birləşmiş bir sıra neyrondan keçir. Eləcə  də  mərkəzi sinir 
sisteminin ali şöbələrində doğan impulslar, üzvlərə  gəlincəyə 
qədər bir-birilə  əlaqədar bir sıra neyronlardan keçməlidir. Bu 
neyronlardan nisbətən aşağıda olanı, nisbətən yuxarıda olanına 
tabedir və daima onun təsiri altındadır. Lakin bununla bərabər, 
hər bir neyron müəyyən dərəcəyə  qədər müstəqil fəaliyyətə 
qabildir. Hər bir neyron, onun çıxıntısından ayrılan  şaxələr və 
downloaded from KitabYurdu.org

 
201 
saysız-hesabsız kollateral liflər vasitəsilə bir qrup neyrona təsir 
göstərir. 
Sinir hüceyrələri arasında olan bu cür qarşılıqlı  əlaqə 
sayəsində beyinin mərkəzləri onurğa beyinin neyronlarından bir 
çoxunun fəaliyyətini özünə tabe edir və bu fəaliyyəti özündə 
birləşdirir. Məsələn, uzunsov beyində olan vazomotor mərkəz 
onurğa beynindəki vazomotor mərkəzi, orta beyində yerləşmiş və 
bədəndəki  əzələlərin tonusunu nizama salan mərkəz, onurğa 
beynində olan ayrı-ayrı  əzələ  və  əzələ qruplarının mərkəzini 
özünə tabe edir və onların fəaliyyətini nizama salır. 
Bunların da vəzifələrini nizama salan ali mərkəz, beyin 
yarımkürələrinin qabığında yerləşmişdir. 
Sinir mərkəzlərin tonusu. Elektrofizioloji tədqiqatlar göstərir 
ki, sinir mərkəzlərindən müvafiq orqanlara və toxumalara impulslar 
selinin axını  nəinki reflektor reaksiyalar zamanı, habelə sakit 
vəziyyətdə də davam edir. Sinir mərkəzlərindən mühitə gələn tək-
tək impulslar skelet əzələlərini və damarları tonusda saxlayır. 
Sinir mərkəzlərinin belə daimi oyanmış vəziyyətdə olması si-
nir mərkəzlərinin tonusu adlanır. Bunun əmələ gəlməsində fasiləsiz 
olaraq reseptorlardan mərkəzi sinir sisteminə  gələn afferent 
impulslar, eləcə  də müxtəlif humoral qıcıqlandırıcılar (hormonlar, 
CO
2
 və sair) iştirak edir. Sinir mərkəzlərinin tonusunu təmin edən 
afferent impulsların rolunu Brondjestin təcrübəsilə göstərmək olar. 
Əgər qurbağanın arxa pəncəsini sinirləndirən onurğa beyni 
hissi seqmentləri kəsilərsə bu zaman hərəki sinirlərin kəsilməsi 
zamanı baş verən proses, yəni  əzələ tonusunun itməsi müşahidə 
olunur. Bu isə əzələlərdən və başqa periferik reseptorlardan gələn 
afferent impulslarla həyata keçirilir. 
Sinir mərkəzləri funksiyalarının oksigen təminatından 
asılılığı. Sinir mərkəzlərinin başlıca xüsusiyyətlərindən biri də 
qaz mübadiləsinin və qan dövranının ən kiçik dəyişikliklərinə çox 
həssas olmasıdır. 
Məsələn, sinir toxuması daha çox oksigen sərf edir. İtin 100 
qram beyninə bir dəqiqədə 10 ml, eyni miqdar qaraciyərə 10 dəfə, 
əzələyə isə 22 dəfə az oksigen lazım gəlir.  İnsan beyninin 
 
202 
oksigenə  tələbatı daha çox olur. Qısa müddət  ərzində beyin qan 
dövranının dayanması  nəticəsində, bəzən adam huşunu itirir. Ən 
çox beyin yarımkürələrinin qabığı qan dövranı pozğunluğuna tab 
gətirmir, 5-6 dəqiqə ərzində hüceyrələr tələf olurlar. 
Sinir hüceyrələri və sinapslar bəzi zəhərlərə qarşı seçici 
həssaslığa malikdir. 
Strixinin təsirindən ləngidici hüceyrələrin funksiyası 
blokadaya alınır və  nəticədə  mərkəzi sinir sisteminin oyanma 
qabiliyyəti artır. Kiçik dozada strixinin yeridilmiş heyvan hətta 
zəif qıcıqlara belə çox şiddətli cavab verməyə başlayır. 
Sinapslarda oyanmanın keçməsini ləngidən preparatlara 
qanqlioblokatorlar deyilir. Sinapslar zəhərlərin təsirinə çox 
həssasdır. Məsələn, kurare nikotinə həssas, atropin isə muskarinə 
həssas sinapsları sıradan çıxarır. 
 
6.11. Mərkəzi sinir sistemində ləngimə 
 
Mərkəzi sinir sistemində ləngimə hadisəsi isə ilk dəfə 1862-ci 
ildə rus fiziologiyasının banisi İ.M.Seçenov tərəfindən kəşf 
edilmişdir. Bunun üçün Seçenov qurbağanın beyin 
yarımkürələrini çıxardıqdan sonra, pəncəsini 0,5% HCl 
məhluluna salaraq refleks vaxtını  təyin etmişdir. Sonra görmə 
qabarları üzərinə duz kristallarını qoymuş və bir müddətdən sonra 
həmin refleksin vaxtını  təyin etdikdə onun xeyli uzandığını 
müşahidə etmişdir. Beləliklə, Seçenov fiziologiya tarixində ilk 
dəfə olaraq sinir sistemində  ləngimə hadisəsinin olduğunu 
müəyyən etmişdir. Seçenov belə güman edirdi ki, mərkəzi sinir 
sistemində görmə qabarları nahiyəsində beyində  ləngimə 
mərkəzinin olduğunu müəyyən etdi. 
F.Hols görmə qabarlarını  çıxarmaqla onurğa beyni 
reflekslərinin ləngidiyini təcrübə ilə isbat etdikdən sonra, beyində 
ləngimə mərkəzinin olmasının əleyhinə çıxdı. Qurbağa üzrərində 
təcrübə aparmaqla müəyyən edilmişdir ki, quruldama refleksi 
almaq üçün döşün yan səthindəki dəriyə yüngülcə  təzyiq 
göstərmək kifayətdir. Onu ləngitmək üçün isə  pəncənin dərisini 
downloaded from KitabYurdu.org

 
203 
pinsetlə  sıxmaq kifayətdir.  Əgər onun ətrafını pinset vasitəsilə 
şiddətlə  sıxsaq, bükmə refleksini müşahidə etmək olar. Hər iki 
halda reflekslərin latent dövrü xeyli uzanır.  
Bir çox təcrübələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, beyin 
və ya onurğa beyninin hər hansı nahiyəsini qıcıqlandırdıqda qı-
cıqların güclüsü nisbətən zəif olanını ləngidir. Oyanmalar mərkəzi 
sinir sistemində adətən toqquşur və  nəticədə oyanmaların biri 
digərini zəiflədir. 
MSS oyanma və  ləngimə hadisəsi bir-birini əvəz edən 
fizioloji proseslərdir. 
N.E.Vvedenskiyə görə  ləngimə, həddindən artıq oyanma 
nəticəsində alınan bir hadisədir. 
Sinapsların qarşılıqlı 
təsiri. 
Sinapsların ayrı-ayrı 
hüceyrələrlə qarşılıqlı təsiri ləngiməyə səbəb ola bilər. Bu zaman 
oyandırıcı postsinaptik potensialın qısa qapanması gedir. Bundan 
başqa, ləngimə postsinaptik potensialın (LPSP) membranını 
hiperpolyarizələşdirir, onun fəaliyyət potensialının həddinə qədər 
depolyarizatsiyasına mane olur. Belə ki, çoxlu OPSP və LPSP 
mürəkkəb cəmi son nəticədə aksonda fəaliyyət cərəyanın tezliyini 
müəyyən edir. 
Sinir sistemində  təbiətinə  və lokallaşmasına görə müxtəlif 
ləngimə növləri aşkar edilmişdir (şəkil 6.21). Onlardan biri 
postsinaptik ləngimədir. Müəyyən olunmuşdur ki, beynin ayrı-
ayrı şöbələrində oyandırıcı neyronlarla yanaşı ləngidici neyronlar 
da mövcuddur. Bu neyronlar öz aksonları ilə başqa neyronların 
dendritlərinə və cisimlərinə ləngidici mediator vasitəsilə (qamma-
amin turşusu) təsir göstərir. Ləngidici neyronlar oyandıqda əmələ 
gələn təsir potensialı oyadıcı neyrondakı  təsir potensialından 
fərqlənir. Lakin bu neyronların akson terminallarında impulsların 
təsirindən xaric olan mediator postsinaptik membranı 
depolyarlaşdıra bilmir, əksinə, onun hiperpolyarlaşmasına səbəb 
olur ki, bu hal müsbət elektrik dalğası kimi qeyd olunur və 
ləngidici postsinaptik potensial (LPSP) adlanır. Onun əsasında 
yaranan ləngiməyə postsinaptik ləngimə deyilir. 
 
204 
 
Şəkil 6.21. Qurbağanın beyni və Seçenovun təcrübəsində  həmin 
beynin kəsilən yeri: 1-qoxu siniri; 2-qoxu payı; 3-böyük 
yarımkürələr; 4-görmə qabarı; 5-duz kristalı qoymaq üçün beynin 
kəsilən yeri; 6-iki təpə; 7-beyincik; 8-uzunsov beyin və 
rombaoxşar çuxur. 
Hər bir sinir hüceyrəsinin müxtəlif yerlərində  ləngidici 
sinapslar vardır və onlar qarşılıqlı  əlaqədədir. Ləngidici 
postsinaptik potensial oyadıcı potensialı  zəiflədir və bununla o 
yayılan oyanmanın 
əmələ 
gəlməsi üçün membranın 
depolyarlaşmasının böhran səviyyəsinə çatmasına mane olur. 
Hüceyrələrdə ləngimə formalarını nəzərdən keçirdikdən sonra 
məlum olub ki, ləngimə QAYT əmələ gəlməsi ilə başlayır. QAYT 
oyandırıcı sonluğun reseptorlarına qarşılıqlı  təsir edir, onun xlor 
keçiriciliyini artırır. Beləliklə, bu akso-aksonal sinapsdakı 
presinaptik ləngimə, postsinaptik ləngimənin klassik mexanizmi 
ilə  şərtləndirilir. Nəticədə iki sinapsın birlikdə  fəallığı sinaptik 
ötürmənin effektliyini artır, məsələn, molyusklar və  həşəratlarda 
sinir lifin fəallaşması serotonin ifrazına, o isə membranın 
presinatik ucunda K
+
 - kanalların blokadasına səbəb olur. Bu isə 
depolyarizasının müddətinin uzanmasına və nəticədə iki sinapsin 
downloaded from KitabYurdu.org

 
205 
(heterogen) təsirin uzanmasına səbəb olur. 
Presinaptik ləngimə sinapsın presinaptik membranı ilə 
əlaqədardır. Aksonun presinaptik terminallarında xüsusi ləngidici 
sinapslar  əmələ  gətirə bilən digər neyron çıxıntılarının ucları 
yerləşir. Belə ləngidici sinapslarda əmələ gələn mediatorlar akson 
terminallarının membranını depolyarlaşdırır, nəticədə sinir 
uclarında impulsların keçiriciliyi tamamilə, yaxud qismən 
ləngiyir. 
Pessimal ləngimə. Onurğa beyninin aralıq neyronları, 
retikulyar formasiyanın neyronlarında oyadıcı sinapslarda 
ləngimə postsinaptik membranın fasiləsiz olaraq 
depolyarlaşmasının nəticəsi kimi inkişaf edir. Buna pessimal 
ləngimə deyilir. 
 
Oyanmadan sonrakı ləngimə. Bu tip ləngimə neyrondan və 
ya sinir mərkəzlərindən oyanma dalğası keçdikdən sonra inkişaf 
edir. 
6.12. Reflektor hadisələrin koordinasiyası 
və respirok sinirlənmə 
 
Mərkəzi sinir sistemində müşahidə olunan neyron 
səviyyəsində ki, sinir hadisələri arasındakı qarşılıqlı təsirə koordi-
nasiya nizama salınma deyilir. 
1862-ci ildə İ.M.Seçenov qurbağanın görmə qabarlarının üzə-
rinə duz kristalları qoymaqla sübut etdi ki, mərkəzi sinir sistemində 
oyanma hadisəsilə yanaşı olaraq, eyni zamanda ləngimə hadisəsi də 
baş verir. Müxtəlif reseptorları eyni zamanda və ya ritmik 
qıcıqlandırmaqla müəyyən etmişdilər ki, müxtəlif mühit şəraitinə 
uyğunlaşma daha incə, daha düzgün reflektoru hərəkətlərin koordi-
nasiya sayəsində mümkün olur. Bu iş prinsipi sayəsində orqanizm 
qıcıqların bir qisminə cavab verir, digərlərini ləngidir. 
Mərkəzi sinir sistemində resiprok ləngimənin kəşf olunması 
rus fizioloqu N.E.Vvedenskiyə nəsib olmuşdur. 
Əzələlərdən bir qrupunda oyanmanın, digər qrupunda həmin 
vaxtda ləngimənin baş verməsini və bunun koordinasiya üçün nə 
 
206 
kimi əhəmiyyətə malik olmasını N.E.Vvedenski qiymətləndirdi. 
Respirok sinirlənmə.  Mərkəzi sinir sistemində oyanma 
prosesi  ətrafında ləngimə baş verir. Ləngimə isə beyinin digər 
nahiyələrində oyanmaya səbəb olur. Bunun nəticəsində reflektor 
yolla olduqca mürəkkəb əlaqələndirici hərəkətlər əmələ gəlir. An-
taqonist əzələlər arasında qarşılıqlı əlaqə buna misal ola bilər. İn-
san yeridikdə sol ayaqda diz bükülmüşsə, sağ ayaqda diz açılmış 
olur. 
Buna uyğun olan beyin qabığında sol ayağın bükmə mərkəzi 
oyanmış, açma mərkəzi isə  ləngimiş halda olur. Əks tərəfdə isə 
bunun  əksinə olan qarşılıqlı bir əlaqə yaranır. Sağ ayağı açma 
mərkəzi oyanmış, bükmə mərkəzi isə ləngimiş vəziyyətdə olur. 
Oxşar fəaliyyətə malik sistemlərin qarşılıqlı  əks təsirlərinə 
respirok sinirlənmə deyilir. 
Bildiyimiz kimi, əzələlər icra etdikləri hərəkətlərinə görə iki 
qrupa bölünür: sinergistlər  və  antaqonistlər. Sinergist əzələlərin 
hərəkət aktında iştirakı eyni istiqamət üzrə olduğu halda, antaqon-
ist əzələlər tamamilə əks istiqamətdə hərəkət edən əzələlərdir. Si-
nergist  əzələlərə misal olaraq, ətrafı bir və ya bir neçə oynaqda 
bükən əzələləri, bunların antaqonistlərinə misal olaraq, həmin oy-
naqlarda ətrafı açan əzələləri göstərmək olar. 
Ancaq Vvedenski 1897-ci ildə müəyyən etdi ki, qabıq 
mərkəzlərindən birisini, məsələn ön ətrafın bükücü əzələlərini, 
sinirləndirən mərkəzi qıcıqlandırdıqda, digər yarımkürədəki eyni 
adlı mərkəzin oyanıcılığı enir və həmin mərkəzin antaqonisti olan 
mərkəzin oyanıcılığı isə yüksəlir. 
Beləliklə, elmdə birinci dəfə olaraq antaqonist mərkəzlər de-
yilən mərkəzlərdə oyanıcılığın  əlaqəsi və ya respirok surətdə 
dəyişməsi faktı müəyyən edildi. 
Sinir mərkəzləri arasındakı bir-birinə əks olan qarşılıqlı sinir 
əlaqələrini və respirok ləngiməni göstərən faktlar haqqında Vve-
denski 1896-cı ilin yayında Münxendə psixoloqların III 
Beynəlxalq konqresində məlumat vermişdir. 
Eyni halı 1897-ci ildə Ç.Şerrinqton spinal heyvanda açıcı və 
bükücü əzələ mərkəzlərini qıcıqlandırarkən müşahidə etmişdir. 
downloaded from KitabYurdu.org

 
207 
Beləliklə, mərkəzi sinir sistemində antaqonist mərkəzlərin 
mövcudluğu müəyyənləşdirildi. 
Sinir mərkəzlərinə  gəlincə Vvedenski 1896-cı ildə müəyyən 
etmişdir ki, beyin qabığının müxtəlif nöqtələrindən bədənin hər 
bir əzələsinə, o əzələnin fəal və ya sakit halından asılı olmayaraq 
belə, ləngidici səciyyəvi təsir göstərmək olar. Əzələ sakit hal-
dadırsa, o zaman beyin qabığında, hərəkət nöqtəsinin 
qıcıqlandırılması onun fəaliyyətə  gəlməsinə, fəal haldadırsa, 
həmin qıcıq əzələnin boşalmasına səbəb olur. 
Mərkəzi sinir sistemində induksiya hadisəsini  Şerrinqiton 
öyrənmişdir. Məlum olmuşdur ki, ardıcıl induksiyanın mənfi və 
müsbət induksiya adlanan dövrləri vardır. Mərkəzlər arasında qar-
şılıqlı təsirdən asılı olaraq, əgər bükücü əzələlərə sinir impulsları 
göndərən mərkəz qıcıq verməklə oyandırılarsa, onda açıcı 
əzələlərin mərkəzi ləngiyir. Mərkəzlər arasındakı belə qarşılıqlı 
təsirə ardıcıl induksiya deyilir. Oyanmadan sonra mərkəzin 
ləngimə qabiliyyətinin artmasına mənfi induksiya, ləngimədən 
sonra isə  həmin mərkəzin oyanma qabiliyyətinin yüksəlməsinə 
müsbət induksiya deyilir. Deməli, mərkəzi sinir sistemində məkan 
və zaman daxilində oyanma ləngimə ilə, ləngimə isə oyanma ilə 
əvəz olunur. Bunu Şerrinqtonun təcrübəsindən də müşahidə 
etmək olar. Belə ki, o heyvanın pəncəsinə qüvvətli qıcıq 
verməklə, qaşınma refleksinin ləngidiyini – mənfi induksiya; 
qıcıq kəsilən kimi isə refleksin qüvvətləndiyini – müsbət induk-
siya, müşahidə etmişdir. 
 «Ötürülmə» fenomeni və ritmik reflekslər. Ötürülmə re-
fleksi dedikdə, bir refleksin dərhal başqa  əks refleksə keçməsi 
nəzərdə tutulur. Belə ki, qüvvətli bükücü refleks verən qıcıq 
kəsildikdən sonra, həmin ətrafın açıcı əzələləri təqəllüsə gəlir və 
bükülmüş ətrafın açılmasına səbəb olur. 
Zəncir reflekslər. Hər hansı bir ətraf büküldükdən sonra, öz-
özünə də açılır. Demək, bir refleks ikinci refleksin, ikinci refleks 
isə onun əksinə olan üçüncü, dördüncü və i.a. reflekslərin mey-
dana çıxmasına səbəb olur. Digər refleksi törədən və onun yerinə 
keçən bu cür mürəkkəb reflektor hərəkət aktları zəncir refleksləri