Ön söZ (M. M. Musayev) I. Azәrbaycan diLİNİn morfologiyasina yeni baxişlar
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
lüğəti Morfemikada sad əcə ayrı-ayrı dillərin deyil, həm də qohum olmayan v ə qohum olan, özəlliklə də bir-birilə ən yaxın qohum olan dill ərin müqayisəli-tutuşdurmalı morfematik lüğətləri tərtib olunur. Bu baxımdan, aşağıda turkoloji dilçilikdə ilk təcrübə kimi, Az ərbaycan və Türkiyə terkcələrinin müqayisəli-tutuşdurmalı lüğəti t ərtib olunaraq aşağıda verilir. Lüğətdə “Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti”ndən (Bakı, 1964, I cild; Bakı, 1980, II cild; Bakı, 1983, III cild; Bakı 1987, IV cild) alınan 600-dən çox feil sıralanmışdır. Məstər şəkillərində yazılan həmin feillərin Türkiyə türkcəsindəki qarşılıqları, qarşılığı olmayanların isə açıqlamaları verilmişdir. Azərbaycan Türkcəsindən kök və bəzi sözdüzəldici şəkilçilərdən düzələn əsas və Türkiyə türkcəsində qarşılığı olmayan söz morfemlər seçilmişdir: 1. Azərbaycan türkcəsindəki kök feillər. Məsələn: almaq (al- mak); acmaq (acıkmak); qırxmaq (saçını kestirmek; tıraş olmak, tıraş etmek) və s. 2. Azərbaycan türkcəsində yalnız etimologiyası baxımından əsas və şəkilçi mofemlərə ayrıla bilən bəzi unikal feillər. Məsələn: bacarmaq (becermek; yapmak); b ələmək (belemek); yuxalmaq (hafifleşmek, yumuşamak) və s. 3. - ır, -ir, -ur, -ür formadüzəldici şəkilçi ilə düzələn feillər. Məsələn: bişirmək (pişirmek); qayırmaq (imal etmek, 73 hazırlamak); yetirmək (iletmek); keçirmək (geçirmek); süpürmək (süpürmek) və s. 4. Azərbaycan Türkcəsində işlənilən, ancaq Türkiyə Türkcəsində qarşılığı olmayan və ya fərqli mənalar ifadə edən feillər. Məsələn: büdrəmək (sendelemek); qayıtmaq (gittiği yerden geri dönmek); qalamaq (istiflemek); düşmək (inmek); kürümək (temizlemek); oğurlamaq (çalmak); sayrışmak (titreşmek) və s. Az ərbaycan türkcəsi-Türkiyə türkcəsi feil lüğəti “A acımaq - acımak acmaq - acıkmak açmaq - açmak axmaq - akmak axsamaq - aksamak axtarmaq - aramak almaq - almak anmaq - anmak aramaq - aramak arıtmaq - arıtmak artmaq - artmak asmaq - asmak aşınmaq - aşınmak aşırmaq - aşırmak aşmaq - aşmak atmaq - atmak B bacarmaq - becermek; yapmak bağırmaq - bağırmak baxmaq - bakmak barınmaq - barınmak barışmaq - barışmak 74 basmaq - basmak batmaq - batmak bayılmaq - bayılmak b ərkimək - sertleşmek (berkimek) b əsləmək - beslemek bıqmaq - bıkmak biçm ək - biçmek bilm ək - bilmek bişirmək - pişirmek bişmək - pişmek bitirm ək - bitirmek bitm ək - bitmek boğmaq - boğmak boşamaq - boşamak boyamaq - boyamak bölm ək - bölmek böyüm ək - büyümek böyürm ək - anırmak böyütm ək - büyütmek budamaq - budamak bulamaq - bulamak bulaşmaq - bulaşmak buraxmaq - bırakmak burmaq - burmak buyurmaq - buyurmak büdr əmək - sendelemek bükm ək - bükmek büzm ək - büzmek C calamaq - iki agacı birbirine bağlayarak yeni bir ağaç yetiştirmek; bağlamak; karıştırmak cırmaq - yırtmak 75 cırnamaq - herhangi bir şakaya dayanamayarak alınganlık etmek; çabuk gücenmek; kırılmak cızmaq - çizmek coşmaq - coşmak cummaq - hızlı koşmak; hızlı gitmek; dalmak cücermek - yetişmek; üremek; büyümek Ç çağırmaq - çağırmak çaxmaq - kurşunlamak; çakmak çaxnaşmaq - herhangi bir düzenin bozulması; kargaşa; birbirine girmek. çalmaq - müzik aletinde herhan gi bir şeyi, bir müzik parçasını ifade etmek; vurmak (kapıyı); sokmak; çalmak; karıştırarak pişirmek vs. çapmaq - parçalamak; koşturmak; çapmak vs. çarpmaq - çarpmak çaşmaq - şaşa kalmak; şaşırmak çatmaq - ulaşmak; varmak; birleşmek; idrak etmek vs. çeç əmək - nefes yoluna bir şeyin düşmesi sonucunda boğulmak çevirm ək - çevirmek çevrikm ək - çevrilmek çeyn əmək - çiğnemek ç əkmək - çekmek ç əmkirmək - çemkirmek ç ərtmək - bıçakla veya başka bir aletle yarayı kesmek; yonmak; bilemek vs. çığırmaq - bağırmak; çığırmak çıxmaq - çıkmak çımxırmaq - çemkirmek çırmamaq - dürmek; pantalonun paçasını veya ceketin kollarını çırpmaq - çırpmak çil əmək - çilemek çimç işmək - iğrenmek; ikrah etmek çimm ək - yıkanmak; banyo yapmak 76 çiyr ənmək - ikrah etmek; iğrenmek çovumaq - ileri geri gitmek çökm ək - çökmek çönm ək - dönmek çürüm ək - çürümek D dadmaq - tatmak dağılmaq - dağılmak dalamaq - dalamak dalaşmaq - dalaşmak dalmaq - dalmak dammaq - damlamak danışmaq - konuşmak danmaq - danmak daramaq - taramak darıxmaq - canı sıkılmak darımaq - yırtmak; konuşmak (dedikodu yapmak) darışmaq - bir şeyin üzerine konmak dartmaq - çekmek daşımaq - taşımak daşmaq - taşmak davranmaq - davranmak dayamaq - dayamak dem ək - demek, söylemek deşmək - delmek devirm ək - devirmek d əbərmək - kıpırdamak d əlmək - delmek d əyişmək - değişmek d əymək - tokunmak didm ək - parçalara ayırmak, bölmek dikm ək - dikmek dinm ək - konuşmak, söylemek 77 dir əmək - dayamak, dikkatle bakmak doğramaq - doğramak doğurmaq - doğurmak dolamaq - dolamak; dalga geçmek dolmaq - dolmak donatmaq - süslemek donmaq - donmak doymaq - doymak dönd ərmək - çevirmek dönm ək - dönmek döşəmək - döşemek döym ək - dövmek döyükm ək - şaşırmak dözm ək - dayanmak durğuzmaq - yerinden kaldırmak durmaq - durmak duruxmaq - şaşırmak, düşünmek duymaq - duymak duyuxmaq - anlamak, duymak dürtm ək - dürtmek düşmək - inmek düşürmək - düşürmek düym ək - bağlamak; bağlanmak düzm ək - düzmek düz ənmək (bəzənib-düzənmək) - süslenmek E el əmək - yapmak enm ək - inmek erişmək - ermek, erişmek eşitmək - duymak eşmək - kazımak etm ək - yapmak eym ənmək - korkmak 78 eynim ək - iyileşmek Ә əkmək - ekmek (bir bitkiyi) ələmək - elemek əmmək - emmek əndərmək - sıvı bir şeyi veya suyu boşaltmak, dökmek əprimək - eprimek ərimək - erimek ərinmək - tembellik etmek əritmək - eritmek əskilmək - azalmak əskimək - eskimek əsmək - esmek əsnəmək - esnemek əsrimək - kızmak əymək - yamultmak əzmək - ezmek F fınxırmaq - sümkürmek G gecikm ək - gecikmek; geç kalmak getm ək - gitmek geym ək - giymek g əbərmək - gebermek g əlmək - gelmek g əmirmək - kemirmek g ənəşmək - birisine sormak; istişare etmek g ərmək - germek g ərnəşmək - gerinmek g ətirmək - getirmek g əvələmək - gevelemek; bir şeyi istemeden, gönülsüz yemek 79 g əyirmək - geğirmek g əzmək - gezmek gic əlmək - başı dönmek gicikm ək - aptallaşmak gicişmək - kaşınmak girl əmək - pusu kurmak; fırsat beklemek; tâkip etmek girl ənmək - gezip dolanmak; idare etmek girm ək - girmek giyişmək - kaşınmak gizild əmək - sızıldamak; sızlamak; incinmek gizl əmək - saklamak gizl ənmək - saklanmak göd əlmək - kısalmak gömm ək - gömmek gönd ərmək - göndermek görm ək - görmek göst ərmək - göstermek götürm ək - götürmek gövşəmək - geviş getirmek (hayvanlar) göy ərmək - mavileşmek; bitmek, yeşillenmek göyn əmək - sızlamak; kaşınmak göz əmək - dikmek, yamamak güc ənmək - güç sarfetmek, çok çalışmak güdm ək - gütmek gülm ək - gülmek gül əşmək - güreşmek güv ənmək - güvenmek H hayxırmaq - balgam çıkarmak hayqırmaq - haykırmak h ərləmək - dolamak h əvəsimək - heveslenmek; ilgilenmek; bir şeyi istemek, ilgi göster- mek 80 hıçqırmaq - hıçkırmak hırıldamaq - boşuna gülmek; hırıldamak hopmaq - sorulmak hoppanmaq - zıplamak hovxurmaq - ellerini ağzına tutarak nefesi ile ısıtmak hörm ək - örmek hövk ələmək - ovmak hürm ək - havlamak X xısıldamaq - fısıldamak İ içm ək - içmek ilinm ək - biraz ısınmak imr ənmək - imrenmek inanmaq - inanmak incim ək - incinmek; kırılmak inild əmək - sızlanmak; inlemek irişmək - erişmek; boşuna gülmek irkilm ək - irkilmek irm ək - erişmek isinm ək - ısınmak isitm ək - ısıtmak islanmaq - ıslanmak islatmaq - ıslatmak ismarlamaq - ısmarlamak ist əmək - istemek işarmaq - hafifçe ışıklanmak işıldamaq - hafifçe ışıklanmak it ələmək - itmek itilm ək - çıkıp gitmek itirm ək - kayıp etmek itm ək - kaybolmak 81 iyr ənmək – iğrenmek K karıxmaq - şaşmak kecinm ək - süslenmek keçirm ək - geçirmek keçm ək - geçmek keyim ək - uyuşmak k əhildəmək - zorlukla soluklamak, nefes almak k əhrimək - ihtiyarlamak, yıpranmak, yaşlanmak k əkəmək - kekelemek k ərtmək - kertmek k əsmək - kesmek kırıxmaq - şaşmak; şaşırmak kiçilm ək - küçülmek kirim ək - susmak kişnəmək - kişnemek korşalmaq - kütleşmek koruxmaq - sağalmak, iyileşmek köçm ək - göçmek köçürm ək - göçürmek köhn əlmək - yıpranmak, eskimek kök əlmək - kilo almak köpm ək - şişmek, içi havayla dolmak köpürm ək - köpürmek kövr əlmək - duygulanmak köv əşimək - biraz şişmek köz ərmək - alevsiz yanmak, yavaş yavaş yanmak kükr əmək - kükremek kürüm ək - bir şeyle (aletle) temizlemek; atmak küsm ək - küsmek küs ənmək - küsmek, incinmek Q 82 qacımaq - eğrilmek qaçırmaq - kaçırmak qaçmaq - koşmak; sakınmak qaxmaq - bir şeyi bütün gücüyle yere vurmak qaxsımaq - eskiyerek kokuşmak, acı olmak qalamaq - istiflemek qalxmaq - kalkmak qalmaq - kalmak qanamaq - kanamak qanıqmaq - alışmak; avlanmağa alışmak (hayvanlar söz konusudur) qanmaq - anlamak qanrılmaq - geriye çevrilmek; geriye dönmek qapamaq - kapamak qapmaq - kapmak qarğamaq, qarğımaq – kargımak qarıxmaq - şaşırmak, şaşmak qarımaq - ihtiyarlaşmak; yıpranmak qarışmaq - karışmak qarp ışmaq - kapışmak qarpmaq - kapmak qarsmaq - hafifçe yakmak qartımaq - yıpranmak; ihtiyarlamak qaşımaq - kaşımak qatılmaq - katılmak qatmaq - katmak qavramaq - kavramak qayırmaq - imal etmek; hazırlamak qayıtmaq - gittiği yerden geri dönmek qaynamaq - kaynamak qaytarmaq - kaytarmak qazımaq - kazımak qazmaq - kazmak qıcamaq - sinirinden, nefretinden veya başka nedene göre dişlerini birbirine sıkmak 83 qıcqırmaq - ekşimek qılmaq - kılmak qımışmaq - gülümsemek; hafifçe gülmek qınamaq - kınamak qıncanmaq - naz etmek qırxmaq - saçını kestirmek; tıraş olmak, tıraş etmek qırmaq - kırmak qırpınmaq - açılıp yumulmak; kımıldanmak qırpmaq - kırpmak qırtmaq - biraz kesmek; kesinti yapmak qısqanmaq - kıskanmak qısqınmaq - utanmak, sıkılmak qısmaq - kısmak qısnamaq - ısrar ederek (ısrarla) bir şeyi istemek; baskı yapmak qışqırmaq - bağırmak qıvrılmaq - kıvrılmak qıymaq - kıymak qızmaq - kızmak qocalmaq - ihtiyarlanmak, yıpranmak qoxumaq - kokuşmak qondarmaq - uydurmak qonmaq - konmak qonuşmaq - konuşmak qopmaq - kopmak qorxmaq - korkmak qorumaq - korumak qoşmaq - bağlamak; koşmak qovmaq - kovmak qoymaq - koymak qucmaq - kucaklamak qudurmaq - kudurmak qurcuxmaq - kurcalanmak qurmaq - kurmak qurşamaq - beline kılıç bağlamak 84 qurtarmaq - kurtarmak qurtulmaq - kurtulmak qurumaq - kurumak qusmaq - kusmak quylanmaq - batmak L l əlimək - yalvarmak l əngimək - gecikmek; geç kalmak M mızıldamaq - mırıldamak minm ək - binmek muşqurmaq - binek ve diğer hayvanları harekete getirmek, köpek vs. hayvanları çağırmak için çıkarılan ses m ələmək - melemek m əzdəmək - herhangi bir teklif beklemeksizin çabuk bir şekilde yemek N n ərildəmək - bağırmak nıqqıldamaq - hastalıktan, ağrıdan inlemek, sızlanmak veya şika- yetlenmek nırçıldamaq - “yok” demek anlamında ses çıkarma nırıldamaq - bağırmak n əmçimək - yaş olmak, rutubetlenmek, nemlenmek O oğurlamaq - çalmak oxşamaq - sevmek oxumaq - okumak olmaq - olmak otarmaq - otarmak, otlatmak oturmaq - oturmak 85 ovxalamaq - ovmak ovmaq - ovmak ovunmaq - sakinleşmek ovuşdurmaq - ovuşturmak ovutmaq - sakinleştirmek oyanmaq - uyanmak oyatmaq - uyatmak oymaq - delmek oynamaq - oynamak Ö öc əşmək - sürtüşmek; tartışmak; rahatsız etmek öd əmək - ödemek ölçm ək - ölçmek öl əzimək - ateşi hafiflemek; yavaş yavaş yanmak ölm ək - ölmek öpm ək - öpmek örtm ək - örtmek öskürm ək - öksürmek ötm ək - geçmek, geçip gitmek; ötmek ötürm ək - uğurlamak; göndermek; vermek övk ələmək - ovmak öym ək - övmek öyr ənmək - öğrenmek öyr əşmək - alışmak öyr ətmək - öğretmek öyünm ək - övünmek P parlamaq - parlamak pıçıldamaq - fısıldamak pil əmək - üfürmek; üflemek pisikm ək - korkmak; ürkmek pozmaq - silmek 86 pörtm ək - kızarmak pusmaq - pusu kurmak püskürm ək - püskürmek S saçmaq - saçmak sadalamaq - adları, eşyaları herhangi bir şeyi birer-birer saymak sağalmaq - hastalıktan kurtulmak; sağlığına kavuşmak sağmaq - sağmak saxlamaq - durdurmak; saklamak; sahip olmak vs. saqınmaq - sakınmak salmaq - salmak; koyuvermek; bırakmak; inşa etmek vs. sanamaq - saymak sancmaq - sokmak sanmaq - sanmak sapmaq - sapmak saralmaq - sararmak sarılmaq - sarılmak sarımaq - sarmak, çevrelemek sarmaq - sarmak; yayılmak; kaplamak; etkilemek sarmaşmaq - sarmaşmak sarpmaq - sapmak sarsılmaq - sarsılmak sarsımaq - sarsılmak sarsıtmaq - sarsmak sataşmaq - taciz etmek; rahatsız etmek satmaq - satmak savaşmaq - savaşmak sayxaşmaq - sakinleşmek saymaq - saymak sayrışmaq - titreşmek; karışmak seçm ək - seçmek sevm ək - sevmek seyr əlmək - seyrelmek 87 sezm ək - sezmek s əkmək - sekmek s əndələmək - sendelemek s əpmək - toprağa tohum atmak; ekmek s ərimək - sarmak s ərmək - sermek s əyirtmək - çapmak (atı) s əyrimək - sinirden, öfkeden yüz kasları titremek sıçramaq - sıçramak sığınmaq - sığınmak sığışmaq - sığmak sığmaq - sığmak sıxmaq - sıkmak sınamaq - denemek sınıxmaq - zayıflamak; üzülmek; kilo vermek sınmaq - sınmak; kırılmak sırımaq - sırımak sırınmaq - sırınmak sızmaq - sızmak silk əmək - silkmek silkinm ək - silkinmek silm ək - silmek sinm ək - sinmek sinsim ək - sinsileşmek sivişmək - kimseye belli etmeksizin, gizli olarak çıkıp gitmek; ayrılmak, sıvışmak siyirm ək - soymak; temizlemek; kınından çıkarmak soxmaq - sokmak solmaq - solmak soluxmaq - solmak sormaq - sormak; emmek soruşmaq - sormak sovurmaq - savurmak sovuşmaq - savuşmak 88 |