AZƏrbaycan d L haqqinda
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ÖVLƏR
Xalq yarad ıcılığının incilərindən olan natiqlik sənəti cəmiyyətdə mühüm yer tutur. Natiqlik sənəti hər bir insan ın qabiliyyətini, istedadını üzə çıxarır. Natiqlik sənətinin ən böyük rolu ondan ibarətdir ki, bu sənət vasitəsilə yeni natiqlər və cəmiyyətə xidmət edən təbliğat çılar yetişir. Natiqliyin əsas xüsusiyyətlərindən biri odur ki, bu sənət ilə məşğul olan hər bir adam hans ı mövzuda nitq söyləyirsə, həmin elmi dərindən öyrənir və m üşahidələr aparır. Bu da fikrin elmi əsaslarla ifadə olunmasına xidmət edir. Millətindən asılı olmayaraq hər bir natiq xalq ına yaxından bağlı olur və həqiqətlərin üzə çıxarılmasında, kütləyə çatdırılmasında öz məharətlərindən istifadə edirlər. Bu bir dan ılmaz faktdır ki, XX əsr Azərbaycanda natiqlik sənəti və onun inkişaf ı yeni mərhələyə qədəm qoydu. Bu dövrdə natiqlik sənəti, üslub və üslubiyyat haqqında dəyərli fikirlər, elmi məqalələr, kitablar, dərsliklər yaz ılıb çap olunmuşdur. Dünya natiqlik sənəti, onun ən gözəl n ümunələri Azərbaycan dilinə çevrilmiş və onlardan layiqincə istifadə olunmuşdur. Məhz, bu illərdə M. brahimov, S.Vurğun, Ə.Sultanl ı, H.Araslı, Ə.Dəmirçizadə, H.Mirzəzadə, M.Cəlal, M.Quluzadə, A.Qurbanov, Y.Seyidov, A.Axundov, T.Hac ıyev və başqa görkəmli dilçilər, söz ustaları, uslub və üslubi prinsiplər haqq ında, ədəbi dil, dil tarixi haqqında elmi əsərlər, kitablar, məqalələr yazıb çap etdirmişlər. Natiqlik sənətini ham ı bilməlidir (ziyalılar nəzərdə tutulur). Müasir dövrümüzdə xalq kütlələri arasında, idarələrdə, m üxtəlif sahələrdə çalışan insanları informasiya ilə təmin etmək üçün cəmiyyətimizə savadlı natiqlər laz ımdır. Natiq xalqının həm təbliğatçısı, həm də təşkilatçısı olmalıdır. Ona görə də cəmiyyətimizin qaymağ ı sayılan müəllimlər, mədəniyyət xadimləri, bilik cəmiyyətlərində fəaliyyət göstərən mühazirəçilər, ağsaqqallar natiqlik sənətinin əsaslar ını dərindən öyrənməli və yeri gəldikcə məqsədyönlü şəkildə bundan istifadə etməlidirlər. Bu g ünümüzün tələblərinə cavab vermək üçün hər bir natiq dərin biliyə və müşahidə qabiliyyətinə malik olmal ıdır. Natiq həmçinin dilin incəliklərini dərindən bilməlidir. Bu g ün təhsil ocaqlarımızda minlərlə müəllim natiqlik sənətinin inkişafına xidmət edir. Sual-cavablar, ke çirilən ədəbi gecələr, disputlar, elmi mübahisələr natiqlik sənətinin inkişafına, yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnmək üçün geniş imkanlar açır. 45 Cəmiyyətimiz inkişaf etdikcə informasiya bolluğu yaran ır. Televiziya, radio hər gün nə qədər informasiyan ı əhatə edir. Dünyada baş verən hadisələrin şərhi, daxili xəbərlər, rəsmi xronika, siyasi icmal çıların təhlili və s. natiqlik sənətinin inkişafına xeyli köməklik göstərir, xalqın dünyagörüşünü zənginləşdirir. Natiqliyin inkişaf ına təsir edən amillərdən biri də demokratiyadır. Demokratiya əsasında natiqlik sənəti və nitq mədəniyyətinin təməli qoyulur. S öz azadlığı, obyektiv tənqid natiqliyin kəsərini artırır. darələrdə, y ığıncaqlarda, təntənəli gecələrdə nitq söyləyən və ya çıxış edən hər bir şəxs qarşısında belə bir məqsəd qoymal ıdır ki, söylədiyi nitq cəmiyyətə xidmət etmiş olsun. Əsl natiq nitqini cəlbedici qurmalıdır. Xalq k ütləsi, kollektiv arasında natiqin nüfuzunu qaldıran, onu hörmətli edən əsas cəhətlərdən biri nitqin inand ırıcı və qərəzsiz olmasıdır. Fikri sübut və faktlarla ifadə etmək üçün natiq tutarlı materiallardan istifadə etməlidir. Natiqlik sənətinin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də nitq zamanı gətirilən sitatların fikirlə bağl ı olmasıdır. Fikrin dolğun şəkildə dinləyiciyə çatdırılmasında mənbədən gətirilən sitatlar aydın, düzgün və səlis ifadə olunmal ıdır. Hər bir natiqin şəxsi x üsusiyyətləri ilə bərabər fərdi üslubu olmalıdır. Onun yazdığı hər hansı mühazirə, çıxış xidmət etdiyi cəmiyyətlə güclü təmasda olmalıdır. Şairə, yazıçıya, jurnalistə, tənqidçiyə və digər şəxslərə xas olan fərdi üslub natiqlik sənətində mühüm və əsas keyfiyyətdir. Hər bir natiq nitqini qurarkən dildə işlənən s özləri saf-cürük edir, fikrini dolğun, obrazlı ifadə etmək üçün dil vahidlərini düzgün seçib işlədir. Bu x üsusiyyət natiqin səviyyəsini üzə çıxarır. Ona görə də natiq olmaq istəyən hər bir şəxs dilin incəliklərini bilməlidir, ondan d üzgün istifadə etməlidir. S öylənilən fikirlərdən aydın oldu ki, natiqlik sənəti cəmiyyətə xidmət edir. Cəmiyyət isə uzun bir tarixi yol ke çmişdir. Bu tarixi yol natiqlik sənətinin müxtəlif növlərinin və şəkillərinin yaranmasına şərait yaratm ışdır. Eyni zamanda cəmiyyətin inkişafına və tərəqqisinə xeyli kömək göstərmişdir. Onu da qeyd edək ki, cəmiyyətin inkişaf ı bir xətt üzrə getmədiyi üçün natiqlik sənətinin də təsnifi, bölgüsü müxtəlif şəkildə təzah ür etmişdir. Yəni cəmiyyətin inkişafında bir sahə yüksək səviyyədə, digəri orta, başqa birisi isə durğunluq d övrü keçirərək yaşamışdır. Bu müxtəliflik şübhəsiz ki, cəmiyyətlə birgə inkişaf edən natiqlik sənətində də özünü göstərməyə bilməzdi. Ona görə natiqlik sənətinin növləri ya tam əhatə olunmamış, ya da 46 b ölgülərdə naqislik özünü göstərmişdir. Bu bölgülərin müxtəlifliyinə, tədqiqatçıların fikir ayrılığına baxmayaraq, bu, natiqlik sənətinin m üvəffəqiyyəti idi. Artıq bir elm kimi mütəxəssislərin diqqətini cəlb edən natiqlik sənəti elmi m übahisələrin yaranmasına şərait yaratdı və öz varlığını sübut etdi. Ümumiyyətlə, natiqlik sənətinin bölgüsü haqqında fikir müxtəlifliyinə Azərbaycan tədqiqatçılarının əsərlərində də rast gəlirik. Bizcə, başqa bir alimin tərtib etdiyi sxemi əsas g ötürən və onu qəbul edən Məmmədəli Əskərovun məqbul hesab etdiyi b ölgü daha məqsədəuyğundur. Əsasən, məqbul və dolğun hesab etdiyimiz bu b ölgüdə yalnız bir növün adını dəqiqləşdirmək yerinə düşərdi: Bu növün adının ilahiyyatçı natiqlik yox, dini natiqlik adlanmas ını daha düzgün hesab edirik. Yerdə qalan növləri və onların müxtəlif qollara ayr ılmasını (Məmmədəli müəllim bunları şəkillər kimi ifadə edir) olduğu kimi qəbul edirik. Natiqlik sənətinin n övlərini aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar. 1. ctimai-siyasi natiqlik Bu n öv müxtəlif qollara, budaqlara bölünür (Bütün növlər bu bölgü üzrə aparılacaq). a) siyasi m övzularda məruzələr; b) iclaslarda, qurultaylarda, konfranslarda hesabat məruzələri; c) siyasi nitq; d) x ülasə (icmal); e) mitinqdə s öylənilən nitqlər; f) təbliğat çı və təşviqatçı nitqi; 2. Akademik natiqlik: a) Ali məktəblərdə oxunan m ühazirələr; b) elmi məruzələr; c) elmi xəbərlər; d) birdəfəlik oxunan m ühazirələr; 3. Məhkəmə natiqliyi: a) prokuror nitqi və ya ittihamedici nitq; b) vəkil və ya m üdafiə nitqi; 47 c) m üttəhimin nitqi; d) özünü müdafiə nitqi; e) hakimin nitqi; f) şahidlərin nitqi; 4. Məişət natiqliyi: a) yubileylərdə s öylənilən nitq; b) masa arxas ında söylənilən nitq; c) qəbir üstü nitqlər; Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan xalq ına xas olan oxşamalar, ağılar matəm mərasimində ifa edildiyi üçün bu növün qollarına daxil olmalıdır. 5. Dini natiqlik: a) moizə və x ütbə nitqi; b) baş kilsə və camedə nitq; c) yasin oxunmas ı, quran bağışlanması, ehsan və süfrə duaları bu növün qollarına daxildir. Qeyd edək ki, dini natiqliyin bəzi qollar ı məişət natiqliyi ilə sıx şəkildə bağlıdır. Bu, hər iki növə aid edilə bilər. Məsələn, ehsan və s üfrə duaları, quran bağışlanması, qəbirüstü nitqlər və s. ctimai-siyasi natiqlik stər ke çmişdə, istərsə də indi ictimai-siyasi natiqlik xalqın həyatında, inkişafında mühüm rol oynayır. ctimai-siyasi natiqlik m övcud quruluşun həm mənfi, həm də müsbət keyfiyyətlərini əks etdirir. Cəmiyyət inkişaf etdikcə siyasi bax ışlar ictimai-siyasi natiqlikdə özünə yer tapır. Keçirilən mitinqlər, nümayişlər, y ığıncaqlar isə yeni natiqlərin yetişməsinə səbəb olur. Siyasi natiqlikdə özünə yer tapan natiqlər isə xalq ideyalarının yayılmasında əsl təbliğatçıya çevrilir. Belə nitqlərin təsiri nəticəsiz qalm ır. ctimai-siyasi nitqin əsas qollarından birini təşkil edən hesabat məruzələri isə icra olunmuş işlər haqq ında yekun sözü deyir, görülən işlər təhlil olunur və qiymətləndirilir. Bu mərhələdən sonra qarş ıda duran yeni məqsəd və vəzifələr müəyyən olunur. 48 ctimai-siyasi natiqlik əsasən m övcud iqtidarı müdafiə edir. Onun siyasi fikirlərini, məqsəd və vəzifələrini təbliğ edir. M üxalifət qüvvələrinin belə fikirlərlə razılaşmaması ziddiyyətli fikirlərin meydana gəlməsinə səbəb olur. Bu isə cəmiyyətin siyasi inkişaf ına təkan verir. Yeni natiqlərin, liderlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Siyasi natiqlik kütləvi xarakter daşıyır, xalqa xidmət edir. ctimai-siyasi natiqliyin əsas x üsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, o, xalqa xidmət edir. Onun mənafeyini hər şeydən üstün tutur. ctimai-siyasi natiqliyin qədim və zəngin ənənəsi vardır. Bu növ natiqlik təbliğat və təşviqat işlərində xalqa əvəzsiz xidmət edir. D övlətin yeritdiyi məqsəd və vəzifələri xalqa aşılayır, qarş ıya çıxan problemləri aydınlaşdırır, ictimai-siyasi məsələlərin düzgün təhlil olunmasında kəsərli silah kimi nəzəri-diqqəti cəlb edir. Məhz bu x üsusiyyətlər onu digər növlərdən fərqləndirir. 49 AKADEM K NAT QL K Ali məktəb ocaqlar ında oxunan mühazirələr, elmi məruzələr, müzakirələr bu növə daxildir. Akademik natiqliyi digər n övlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, burada elmiliyə daha çox yer verilir. Hər bir natiq m ühazirəyə hazırlaşarkən ona yaradıcı yanaşır, verilən sualları elmi əsaslarla şəhr edir. Akademik natiqliyin əsas məziyyətlərindən biri də m övzunun əvvəlcədən dinləyicilərə məlum olmasıdır. Məsələn, hər hans ı bir ixtisas sahibi hazırladığı mühazirəni dinləyicilərin səviyyəsinə uyğun qurmalı və m üəyyən ümumiləşmələr aparmaq qabiliyyətinə malik olmalıdır. Mühazirə hazırlanarkən mübahisə doğuran məsələlər aradan qald ırılmalıdır. Əgər fakt, sübut, dəlil varsa, bu, nitqin təsir gücünü artırır. Bəzi elmi məruzələrdə isə vəziyyət dəyişir. Onlarda konkretlik olmur. Bəzilərində isə fərziyələr irəli s ürülür. Bu xüsusiyyət onu mühazirədən fərqləndirir. Belə məruzələrdə məsələnin həlli ümumi xarakter daş ıyır, mahiyyət açılmır. Elmi məruzələr fərziyyə xarakteri daşıyırsa, onda sübut, dəlil, fakt işlənə bilmir. Məsələn, zəlzələnin nə vaxt baş verəcəyi fakt ı elm aləminə bəlli deyil. Şübhəsiz ki, bu barədə deyilən sözlərin, fikirlərin nə fakta, nə də s übuta ehtiyacı var. Lakin onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, ayrıca bir problemin həllində, m übahisələrə, dəlil və sübutlara ehtiyac duyulur. Bu zaman elmi məruzə mühazirəyə yaxınlaşır, lakin dilinə g örə, ifadə vasitələrinə görə yenə də özünəməxsusluğunu saxlayır. Elmi məruzələrin dili, ifadə tərzi m ühazirəyə nisbətən qəliz olur. Elmi məruzələr əsasən simpoziumlarda, konfranslarda daha çox işlənir. Akademik natiqliyin də inkişaf ı cəmiyyətin tərəqqisinə bağlıdır. Elm, texnika nə qədər çox inkişaf edirsə, akademik natiqlik də bir o qədər tərəqqi edir. Akademik natiqlik hər hans ı bir elmi kəşf və ya tədqiqat barədə məlumat verməklə bərabər, m üəyyən tezis xarakteri daşıyan müddəalardan da dinləyiciyə məlumat verir. Akademik natiqlik həm də m üəyyən məcmuələrdə, jurnallarda elmi xəbərlər adı altında bir qrup adamlara çatdırılır. Bu xəbərlər isə öz növbəsində uzunçuluqdan, təkrarlardan seçilir. Elmi xəbərlərdə əsas meyar xəbərlərin şərhi hesab olunur. Akademik natiqliyin inkişaf ında müəllimlərin, bilik cəmiyyətində işləyən elmi iş çilərin mühüm rolu vardır. Akademik natiqlikdə elmi düsturlar, təriflər, terminlər, dəlil, sübut, fakt, izahlar əsas amil kimi özünü göstərir. Akademik natiqlik kütləvi xarakter daşımır. 50 Qeyd etmək laz ımdır ki, elm inkişaf etdikcə, onun qolları çoxşaxələrə bölündükcə, akademik natiqlik də genişlənir, zənginləşir və daha da təkmilləşir. Akademik natiqlikdə dil vahidləri məhdud dairədə işlənir, geniş şəkildə işlədilməsi m ümkün olmayan, anlaşılmayan sözlərin, ifadələrin işlənməsi isə bu nitqin təsir qüvvəsini azaltm ır, əksinə, elmi cəhətdən fikrin orijinallığına xidmət edir. MƏHKƏMƏ NAT QL Y Məhkəmə natiqliyi natiqlik sənətində ən qədim tarixə malik demokratik əsaslar üzərində qurulan bir anlay ışı ifadə edir. Natiqlik sənətinin inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan məhkəmə natiqliyi antik dövrün məhsulu kimi diqqəti cəlb edir. Solon islahatlar ından sonra özünü müdafiə nitqlərinin yaranması, loqoqraflar ın yetişməsi məhkəmə natiqlik sənətinin bünövrəsini qoydu. Qədim Yunanıstanda Demosfen, Lisi, sey, Romada Siseron, Fransada andl ı məhkəmələrə Lemetr, Demanj, Rusiyada Aleksandrov, Plevako, Konn kimi natiqlərin yetişməsi b öyük bir məktəbin yaranmasına gətirib çıxardı. Məhkəmə natiqliyi m üttəhimin müdafiəsi üzərində qurulur və ədalətin zəfər qazanması üçün vəkil nitqi kimi h üquqi əsaslarla səciyyələnir. Bununla da məhkəmə zaman ı gizli qalan hadisələr, obyektiv və subyektiv cəhətlər elmi şəkildə araşd ırılır və ədalətli nəticə əldə edilir. Məhkəmə natiqliyini digər n övlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər ondan ibarətdir ki, o, hüquq, psixologiya, məntiq, pedaqoqika, dil, ədəbiyyat və digər elmlərlə s ıx şəkildə bağlıdır. Məhkəmə natiqliyində əsas məsələlərdən biri m üttəhimin son söz söyləməsidir. Bu son söz adətən ibrətamiz xarakter daş ıyır. Müttəhim törətdiyi əmələ görə peşmançılığını bildirir. Bir də heç vaxt cinayət t örətmədiyinə söz verir. Bəzən bu fikrin əksilə də rastlaşırıq. Məhkəmə prosesində prokurorun nitqi əsas rol oynay ır. O, dövlət nümayəndəsi kimi çıxış edir və müttə- himin t örətdiyi cinayətə görə cəza almasını hakimdən tələb edir. Hakim isə müttəhimin cavanlığını və ya qocal ığını, uşaqlarını, ata-anasını və digər cəhətləri nəzərə alıb işi müəyyən qədər yüngülləşdirir. 51 Məhkəmə natiqliyi öz məzmun və formasına görə, quruluşuna görə o biri növlərdən fərqlənir. Belə ki, bu prosesdə bir ne çə adam iştirak edir. Hər birinin də nitqi bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənir. Məsələn, prokuror ədalətin bərpas ı, hadisələrin düzgün təhlil və şərhini ustalıqla yerinə yetirməlidir. Vəkil isə qanunlar ın aliliyini gözləyərək, müttəhimin hüquqlarını müdafiə edir. Həm də şahidlərin nitqini d üzgün və dəqiq izləməlidir. Üst-üstə düşməyən fikirləri təkzib etməlidir. Məhkəmə natiqliyi əsasən rəsmi xarakter daş ıyır. Hadisələrin gedişi, sübutlar, dəlillər, faktlar, əşyayi- dəlil olan hər bir şey rəsmiləşir və məhkəmə prosesində istifadə olunur. Məhkəmə natiqliyinin yaranmas ında və inkişaf etdirilməsində respublikam ızda fəaliyyət göstərən hüquq işçilərinin, prokurorların əməyi yüksək qiymətləndirilməlidir. MƏ ŞƏT NAT QL Y Məişət natiqliyi qədim tarixə malikdir. O, xalq həyat ının, məişətinin inkişafı ilə əlaqədar yaranıbdır. Bizcə, o biri n övlərə nisbətən məişət natiqliyi Azərbaycanda daha erkən yaranıb püxtələşmişdir. lkin n ümunələrinə şifahi xalq ədəbiyyatında rastlaşdığımız məişət natiqliyi fikrimizi sübut etməyə əsas verir. Əzizim, ulu dağlar, Çeşməli, sulu dağlar, Burda bir igid ölmüş, G öy kişnər, bulud ağlar. Məişət natiqliyi haqq ında fikir söyləyən Kamil Əliyev yazır: «Eramızdan əvvəl V-IV əsrlərdə Afinada məişət natiqliyinə b öyük əhəmiyyət verilirmiş. Müharibələrdə həlak olan igidlərin cəsədi sərv ağacından d üzəldilmiş tabutlara qoyularmış. Həmin tabutlar üçün uca bir yer düzəldilərmiş. Təntənəli dəfn mərasimi başlanarm ış. Tabutlar qəbrə endirilib üstü örtüləndən sonra matəm mitinqi olarmış. Həmin mitinqdə ən 52 məşhur natiq - siyasi xadim nitq s öyləyər, həlak olanların igidliyini yüksək qiymətləndirər və dinləyicilərə vətənpərvərlik ideyalar ı aşılarmış. Analoji fikir Ə.B.Haqverdiyev tərəfindən də s öylənilir. Böyük mütəfəkkir yazır: «Qədim Azərbaycanda b öyük qəhrəmanlar üçün ağlamaq bir adət idi. Qəhrəman ölən günü camaatı bir yerə toplayırdılar. Bu toplant ıya «yuq» deyirdilər. Toplananlar üçün qonaqlıq düzələrdi, xüsusi dəvət edilmiş yuqçular isə ikisimli qopuz çalıb oynardılar. Yuqçu əvvəlcə mərhum qəhrəmanın igidliklərindən danışıb, onu tərifləyərdi. Sonra isə qəmli havaya ke çib şanlı qəhrəman üçün ağı deyərdi. Belə ağ ılar həm nəzm, həm də nəsr formasında şifahi xalq ədəbiyyatında indi də varlığını qoruyub saxlay ır. Məsələn, nəsr formasında: «Açılmayan tüfəngin, sivrilməyən xəncərin öz canına qurban! Ay kimi doğdun, g ün kimi batdın! Minəndə at bağrı yardın, düşəndə yer bağrı yardın! Saydığına salam verdin. d üşməninə dirsək göstərdin...ağzuvun kəsərli sözünə anan qurban!» Nəsr formas ı ilə bağlı yuxarıda məlumat verdik. lk yazılı abidələrimizdən biri Azərbaycan xalqının məişətini, qədimliyini s übut edən, ensiklopedik nümunəmiz olan «Kitabi-Dədə-Qorqud» dastanlarında məişət natiqliyinin n ümunəsi kamil şəkildə özünü göstərir. Xalq mərasimlərini, adət-ənənələri, xalq məişətini dolğun şəkildə əks etdirən bu qədim və əvəzsiz abidədə Banu çiçək başının tacı, igid, qəhrəman nişanlısı Beyrək üçün göz yaşı tökərək bu ağını deyir: Vay, ay duvağ ın ayası! Vay alnım başım umuru! Vay şah igidim, vay şahbaz igidim! Doyunca üzünə baxmadığım, xanım igit! Qanda getdin məni yalq ız qoyub, canım igit! Məişət natiqliyinin bu qolu indi də yaşamaqdad ır. Söylənilən qəbirüstü nitqlər, yazılan nekroloqlar bu g ün də davam etdirilir. Məişət natiqdiyinin ən geniş yay ılmış qollarından biri də sağlıq nitqidir. Sağlıq yubileylərdə, şənliklərdə, toylarda, mərasimlərdə s öylənilir. Sağlıq nitqlərində əsas yerlərdən birini tutan təbriklər müxtəlif məzmunda 53 olur. Burada natiqin səmimiyyəti, arzu və istəkləri nitqin əsas ını təşkil edir. Maraqlı cəhətlərdən biri odur ki, məişət anlay ışı bütün xalq həyatını əhatə etdiyi kimi, məişət natiqliyi də geniş və əhatəli bir sahəni əks etdirir. Natiqlik sənətinin digər n övləri və onların qolları məişət natiqliyi ilə əlaqəlidir. D N NAT QL K Natiqlik sənətinin bu n övü qismən sonrakı dövrlərdə yaranmışdır. Qədim zamanlarda təbiət qüvvələri qarş ısında aciz qalan insanlar mücərrəd anlayışlara əl atır və özləri üçün çıxış yolu axtarırdı. Lakin orta əsrlərdə özünə möhkəm yer eləmiş din öz ideyaları ilə yaşayıb inkişaf edirdi. Məsələn, randa, Əfqanıstanda, Avropada, Romada məscid və kilsələrdə fəaliyyət g östərən din xadimləri fikrimizə misal ola bilər. Azərbaycanda dini natiqlik ərəblərin hakimiyyəti illərində geniş v üsət aldı. Aparılan ərəbizm siyasəti və islam dininin təbliği bu natiqliyin təməl daş ının daha da möhkəmlənməsinə səbəb oldu. Azərbaycanın ən ucqar kəndlərində a çılan dini məktəblər, mədrəsələr, xüsusilə müqəddəs Qurani-Kərimin tədrisi dini natiqliyin çiçəklənməsinə təkan verdi. Bu illərdə dini natiqlik məktəblərdə «bəlağət» adı ilə keçilməyə başlad ı. Məscidlərin tikilməsi, müqəddəs günlərin bayram edilməsi (bu ənənə Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra bizim xalq ımız arasında da geniş yayılıb. Məsələn, orucluq bayramı, qurban bayramı, məhərrəmlik ay ında müqəddəs aşura günü və s.) xalqın şüurunda özünə yer tapdı. Doğrudur, məscidlərdə fəaliyyət g östərən bəzi din xadimləri tənqid atəşinə tutulurdu. Amma, bütünlükdə islam dini xalqın inam yeri, m üqəddəs qibləgah hesab olunurdu. slam dininin yayılmasına əsas səbəb ərəb dilinin rəsmi dövlət dili olması idi. Bundan sonra dini dərslər, ayinlər bu dildə tədris olunmağa başlad ı. Lakin xalq öz dilini və adət- ənənələrini qorudu, varl ığını saxladı. Lakin din xalqın şüurunu zəbt etdi. Dini ənənələr yaşadıqca təkmilləşdi və özü ilə bərabər dini natiqliyin nümunələrini də qoruyub saxladı. IV əsrin əvvəllərindən etibarən Arran ın müəyyən hissələrində xristianlıq yayılmağa başlamışsa da, Atropatenada atəşpərəstlik VII əsrə qədər əsas hakim din olaraq yaşam ış, hətta islamiyyət güclə qəbul etdirildikdən sonra uzun m üddət öz təsirini davam etdirmişdir. 54 « stər zərd üştlük, istərsə də bundan daha əvvəlki ibtidai tayfa-qəbilə «dini» görüşləri nağıllara, əfsanələrə də təsir etmiş və bu təsirlərlə bağl ı bir sıra surətlər, hətta bəzi süjetlər əmələ gəlmişdir ki, bunların da qal ıqları şifahi ənənə ilə zəmanəmizə qədər gəlmişdir. Xalq içərisində yaşamaqda olan «Fatmanın inəyi», «Taxta q ılınc», «Ovçu Pirim» kimi onlarca nağıllarda totemizmin qalıqlarını görmək mümkündür. Dini natiqlik Azərbaycanda bu g ün geniş yayılıb. Bu isə xalqımızın islam dininə olan inamından irəli gəlir. |