R ahim ning o 'zi -
ishchan
bola. Bu ikki m atn da uchtadan o'zakdosh
so 'z bo'lib, ularning ikki m uhim belgisi (bir xil um um iy qismga
egaligi va m a ’nolaridagi o'xshashlik)ni hisobga olgan holda, o'zakdosh
so 'zlar yuzasidan um um lashtirish imkoni tug'iladi. Bundan tashqari,
o'quvchilar o'qituvchi rahbarligida o'zakdosh so'zni shu so'zlam ing
bir shakli bo'lgan so'z
(gullarni)
bilan taqqoslab, o 'zakdosh so'zlar
bilan so 'z shakli o'rtasidagi farq haqida elem entar tushunchaga ega
bo'ladilar.
Tushunchaning m ohiyatini ochishga qaratilgan vazifalaming o'zi
o'quvchilarni
ularni bajarishga undashi, m ajbur etishi lozim. Bu bilan
tushuncha ko'rgazmaliligi ta ’m inlanadi. M asalan, gapning uyushiq
bo'laklari tushunchasining m ohiyatini ochishda ikki-uch gapdan bitta
gap tuzish vazifasini berish maqsadga muvofiq. M asalan,
Bahorda biz
qaldirg'ochlarni quvonib kutib olamiz■
Bahorda biz maynalarni quvonib
kutib olamiz■
Bahorda biz chug'urchuqlami quvonib kutib olamiz. ~ Ba
horda biz qaldirg'ochlami, maynalarni, chug'urchuqlami quvonib kutib
olamiz-
G apiar gap bo'laklari jihatidan tahlil qilinadi; o'quvchilar uchala
gapda takrorlangan so'zlarni aytadilar; bunday hollarda kishilar uch
gap o'rniga bitta gapdan foydalanishlarini tushunadilar. Shunday qilib,
ular
uch gapdan bitta gap tuzadilar, uni gap bo'laklariga ko'ra tahlil
qiladilar, chizm asini tuzadilar. Bu vazifalarni bajarish bilan o'quvchilar
ko'rgazm ali xulosa chiqaradilar: bir kesimga bir necha ikkinchi darajali
bo'lak bog'lanishi va ular bir xil so'roqqa (nim alarni?) javob bo'lishi
m um kin; bir bo'lakka qarashli va bir xil so 'ro q q a javob bo'lgan bunday
so 'zlar
gapning uyushiq bo'laklari
deyiladi. Y uqorida keltirilgan misol
larda foydalanilgan ko'rgazm alilik o'rganilayotgan til hodisalarining
belgilarini ajratishga qaratilgan, ya’ni ko'rgazm alilikdan
tushunchani
t a ’riflashdan oldin foydalanilgan.
Darsda foydalanish uchu n ko'rgazm a m aterial tanlashda o'qituvchi
qo'yilgan m aqsadga k o 'ra o 'quvchilar nim ani bilib olishlarini aniq ko'z
oldiga keltirishi kerak. Bir ko'rgazm a m aterialdan turli m aqsadlarda
foydalanish m um kin. M asalan, predm et yoki uning rasm idan so'zning
leksik m a’nosini tushuntirishda ham , gram m atik tu shu nch ani shakl
lantirishda ham foydalanish m um kin. O 'quvchilarni sifatning nutqdagi
aham iyati bilan tanishtirish uchun o'qituvchi berilgan predm etni tas
virlash, uning belgilarini aytish vazifasini topshiradi. O 'quvchilar
h a r qanday predm etni tasvirlash uchun o 'z nutqlarida sifatlardan
foydalanadilar. Bu — tabiiy. O 'qituvchi
„Predmetni tasvirlashda siz
qaysi so'zlardan foydalandingiz? Nima maqsadda?“
kabi
savollar berib,
bolalar diqqatini o'rganiladigan gram m atik tush u n ch an in g (bu o 'rin d a
sifatning) belgilariga qaratadi. O 'quvchilar predm etn i tasvirlash uch un
qaysi sifatlardan bir predm etni boshqasidan ajratish m aqsadida foy-
dalanganliklarini aytadilar. Bu m isolda ko'rgazm ali m aterial nutqda
g ram m atik tushu n cha (sifat)ning rolini kuzatish m aqsadida foydalani
ladi va o 'q uv ch ilar aniq m aterialdan um um lashtirishga o'tadilar.
T ushunchani shakllantirish uchun jadval va chizm alardan keng
foydalaniladi.
Bu
ko'rgazm alardan
ko 'p ro q tushu nch a belgilari
ajratilgandan so'ng mavhumJashgan
belgilarni um um lashtirish, ular
o'rtasidagi bog'lanishni aniqlash m aqsadida foydalaniladi.
Shunday qilib, gram m atik tushunchani o'zlashtirishga yordam be
radigan asosiy m etodik shartlar o 'q uv ch ilam ing aqliy faoliyatini faol-
lashtirish, u lam i yangi bilim olish uchun qiziqtirish, o'quvchilam in g
n utqiy tajribasiga tayanish, bilim lam ing tizim liligi, o'q uvchilarda til
birliklariga lingvistik m unosabatni shakllantirish ustida m aqsadga
muvofiq ishlash hisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: