m ashqlar
analitik, sintetik, taqqoslashga, guruhlashga, umumlashtirishga
oid mashqlarga bo'linadi.
M ashqning o'ziga xos xususiyatlarini aniqroq belgilash uch un
yuqoridagi ikki asos hisobga olinadi. M asalan, m ashqning vazifasi
aralash berilgan so ‘zlardan gap tuzishni va gap bo'laklarini
ajratishni
talab etsa, bu m ashq bilim ni shakllantirish turiga ko'ra
sintaktik mashq
,
faoliyat xarakteriga k o 'ra
sintetik-analitik mashq
hisoblanadi.
B oshlang'ich sinflarda so f m orfologik yoki so f sintaktik m ashq
juda kam qo'llaniladi, shuning uchun ham vazifaning yetakchi to m o n i
hisobga olinadi. M asalan, m atnga m azm unga m os otni qo'yish, qaysi
kelishik ekanini ko'rsatish talab etilsa, bu
leksik-morfologik mashqdir.
O 'quvchi otning qaysi kelishikda ekanini aniqlashi uchun u bog'langan
so 'z (fe’l yoki ot)ni aniqlashi (so'z birikm asini ajratishi) talab etiladi,
shunga k o 'ra bu m ashq
sintaktik mashq
hisoblanadi.
G ram m atik
tahlil
analitik mashqqa
kiradi. G ram m atik tahlil so'z
turkum iga ko 'ra (m orfologik) tahlilni, gap bo'laklariga ko 'ra (sintaktik)
tahlilni o 'z ichiga oladi.
G ap bo'laklariga k o 'ra tahlil o'quvchilar o'zlashtirgan sintaktik
bilim larning m e’yoriga qarab chuqurlashib boradi.
Amaldagi dasturga ko 'ra, 1 -sinf o'quvchilari ,,ega“ va „kesim "
atam alaridan foydalanm aydilar, am m o ular gapning bosh bo'laklarini
amaliy ravishda topish ko'nikm asiga ega bo'ladilar, ya’ni gap kim yoki
nim a haqida aytilganini bildirgan so'z (ega)ni, u haqda nima deyil-
ganini anglatgan so'z(kesim )ni topadilar. M asalan,
Bolalar olmalarni
terdilar
gapini tahlil qilishda o'quvchilar quyidagicha fikr yuritadilar:
„G ap bolalar haqida aytilgan. Kim lar? —
bolalar
(so'zning
tagiga bitta
to 'g 'ri chiziq chizadilar).
Bolalar
— nim a qildilar? —
terdilar
(so'zning
tagiga ikki to 'g 'ri chiziq chizadilar).
Bolalar terdilar —
gapning asosiy
qismi; nim alarni? (terdilar) —
olmalarni11.
2-sinfda 1-sinfdagidek m uhokam a qilinadi, faqat m azm uni chu-
qurlashtiriladi. M asalan, 2 -sin f o'quvchisi „
Chiroyli gullar adirtami
bezadi“
gapini quyidagicha tahlil qiladi: „G ap gullar haqida aytilgan.
N im alar? —
gullar —
ega (tagiga bir chiziq chizadi).
Paxtalar haqida
nim a deyilgan?
Ochildi
— nim a qildi? — kesim (tagiga ikki to 'g 'ri chiziq
chizadi). Qayerlarni? (bezadi) —
adirlarni —
ikkinchi darajali bo'lak,
gapni to'ldirayapti (tagiga uzuq chiziq chizadi). Qanday? (gullar) —
chi-
royli
(gullar) ikkinchi darajali bo'lak, egani izohlayapti.
Gullar bezadi —
gapning asosi.
Chiroyli gullar
va
adirlarni bezadi -
so'z birikm asi1'.
3—4-sinflarda sintaktik tahlil sifat jihatidan o'zgarm aydi, am m o
so'z birikmasini ajratishga aham iyat beriladi.
M orfologik tahlilning m ohiyati so 'zn in g qaysi so 'z turkum i ekani,
gapda qanday gram m atik shaklda kelganida ifodalanadi.
T o'liq m orfologik tahlilda o'quvchi so 'z turkum ining o'zi o'rg an gan
belgilarini aytadi. M asalan, 1-sinf o'quvchisi shu so'z qanday savolga
javob bo'lishini va nim ani bildirishini aytadi (shaxs
yoki narsa, narsa
belgisi, harakati).
3-sinfda so'z turkum lari o'tilgach, m orfologik tahlil quyidagi ta r
tibda o'tkaziladi:
Dostları ilə paylaş: