K arim a q osim ova

Grafik tasvirlash
k o 'p ro q uyda bajariladi. Buning u c h u n o 'q u v ­
chilar tasvirlanadigan m atn qismini ajratadilar, uni diqqat bilan o'q ib
chiqadilar, m azm unini o'zlashtiradilar va unga m os rasm chizadilar. 
Bunda o 'q u v ch ilar bilan qanday ranglardan foydalanish, ranglar ifoda- 
laydigan m a’nolar b o 'y ich a suhbat o'tkaziladi. R asm lar ko'rgazm asi 
tashkil etiladi. H a r b ir rasm muallifi o'zi chizgan rang tasvirini izohlab 
beradi. K om pyuterlashtirilgan sinflarda grafik tasvirlash sinfda ham
bajartirilishi m um kin. Bunda o'qu v ch ilam in g ijodiy yondashuvlariga 
im kon beriladi.
O 'quvchilar asar voqealari rivojini seriyali rasm lar asosida m uayyan 
izchillikda tasvirlashlari ham , har b ir rasm seriyasi ostida shu qism da 
ifoda etilgan m u h im fikrlam i yozib qo'yishlari h am m um kin. Bular 
asar m atnini to 'liq qayta hikoyalash, shuningdek, o'q ilg an hikoya, 
m aqolaning rejasini tuzish, m atn m azm unini, u nin g tasviriy vosita­
larini bilib olishga yordam beradi.
5. Asar rejasini tuzish. Reja m atn m azm unini ongli va ch u q u r tus- 
hunishda, asosiy fikrni ajratishda, voqealarning izchilligini belgilash­
da, m atn qism larining o 'z a ro bog'lanishini tu sh un ishda o'quvchilarga 
yordam beradi. Reja ustida ishlash o 'q u v chilar nutqi va tafakkurini 
o'stiradi. U lar m atnni m azm unan tugallangan qism larga bo'lishga 
va h ar bir qism ning asosini topishga, ularga qisqa va aniq sarlavha 
topishga, uni reja qism i sifatida shakllantirishga o'rganadilar.
Reja tuzishga tayyorgarlik ishlari savod o 'rg atish davridayoq bosh­
lanadi. Tayyorgarlik m ashqining eng oddiy tu ri berilgan sarlavhalardan 
kichik m atn m azm uniga mosini topib qo'yish hisoblanadi. B unday 
m ashqqa o'rg atish d a o'qituvchi sarlavha asosiy fikrni ifodalashini 
t a ’kidlaydi, bolalar topgan sarlavhani tahlil qilib, u yoki bu sarlavha 
nim a uch u n m os yoki mos emasligini tushuntiradi. Reja tuzishga 
tayyorgarlik ishining ikkinchi turi o 'q itu v ch i rahbarligida tanlab 
o'qish hisoblanadi, bolalar m atndan o 'q itu v ch i bergan savolga javob 
bo'ladigan o 'rin n i topib o'qiydilar.
Reja tuzish „oddiydan m urakkabga" tam oyili asosida asta-sekin 
m urakkablashtirilib, m uayyan izchillikda o 'tk azib boriladi. O 'quv chilar 
1 -sinfda o'qilg an kichik m atnga o'qituvchi rahbarligida so 'ro q gap tar-

---

zida sarlavha tanlashlari, 2-sinfda kichik m aqolaning rejasini o'q ituv chi 
rahbarligida so ‘roq yoki darak gap tarzida tuzishlari, 3-sinfda o'qilgan 
m atn rejasini jam o a bo'lib tuzishlari, 4-sinfda m ustaqil reja tuza olish­
lari kerak.
Rejaning eng oddiy shakli rasmli reja hisoblanadi. Buning uchun 
aw al bolalar kitobda berilgan rasm lardan m atn qismiga m osini tan - 
lashga va uni nom lashga o'rgatiladi, keyin m atn qismiga tayyor rasm 
berilmaydi, uni bolalam ing o 'zlari so 'z bilan tasvirlaydilar. Hikoya 
o'qiladi va qismlari bo'yicha tahlil qilinadi, so'ng o'quvchilar m atnning
1-qism ini o'qiydilar, o'qituvchi ulardan qanday rasm chizish m um kin- 
ligini so'raydi. Qolgan qismlari ustida ham ishlar shu tarzda ishlanadi. 
O 'quvchilar chizgan rasmlariga nom (sarlavha) qo'yadilar. U lar qo'ygan 
nom sarlavha xattaxtaga reja qismi tarzida yozib boriladi.
O 'quvchilar rasmli reja tuzishdan m antiqiy reja tuzishga o'tadilar. 
Bunday reja tuzish quyidagi izchillikda o'rgatiladi:
1. O 'qituvchi qism larga b o'lin gan m atnga tanlab reja tuzadi va 
m atn rejasining o 'rn in i alm ashtirib, sarlavha tarzida xattaxtaning chap 
tom oniga yozib qo'yadi. O 'quvchilar m atnning 1-qism ini o'qiydilar, 
shu qism m azm uniga mos sarlavhani topadilar, uni o'qituvchi xat­
taxtaning o 'n g tom oniga yozadi. Ana shu tarzda xattaxtada o'qilgan 
m atnning rejasi hosil bo'ladi.
2. M atn qism larini tahlil qilish jarayonida o'quvchilar o'qituvchi 
rahbarligida har bir qismdagi asosiy g'oyani aniqlaydilar va unga sar­
lavha topadilar, o'qituvchi sarlavhalarni reja tarzida xattaxtaga yozib 
boradi.
3. Qismlarga bo'linm agan m atn tan lan ad i, sarlavhalar m atn rejasi 
tartibida xattaxtaga yoziladi. O 'quvchilarga berilgan sarlavhalardan 
foydalanib, m atnni qism larga bo'lish topshiriladi. U lar m atnni 
o 'qishadi va sarlavhalarga tegishli qism ni ajratadilar.
4. Qismlarga bo'linm agan m atn tanlanadi, sarlavhalar aralash tarz ­
da xattaxtaga yoziladi. O 'quvchilarga yuqoridagiday qismlarga bo'lish 
topshiriladi. O 'quvchilar m atnni o'qib, nisbiy tugallangan qismni 
ajratadilar va unga mos sarlavhani xattaxtadan tanlaydilar. Ish shu 
tarzda davom ettirilib, m atn rejasi tuziladi.
O 'quvchilarda reja tuzish ko'nikm asi hosil bo ’lgach, 3—4-sinflarda 
ular m atnni m ustaqil ravishda qism larga bo'ladilar, har bir qism ga reja 
tuzadilar. Rejani darak va atov gap tarzida shakllantiradilar, u nda har 
bir qism bir turdagi gapiar shaklida bo'lishi lozim.

---

0 ‘quvchiIar lug'atini boyitish, nutqining hissiy t a ’sirini kuchay- 
tirish, badiiy vositalardan foydalanish k o 'n ik m asin i shakllantirish, 
nutq m adaniyatini o ‘stirish m aqsadida asardagi badiiy vositalar ustida 
ishlanadi. M asalan, 4 -sin f , , 0 ‘qish kitobi11 darsligidagi „K itobga ixlos“ 
m atnidagi badiiy vositalar ustida quyidagicha ishlash mumkin:
K artonga ko ‘ch m a m a ’noli so ‘zlar yozib q o ‘yiladi. U larning m a’­
nosini izohlash bo ‘yicha quyidagicha savol-topshiriqlar beriladi:
—