K arim a q osim ova

3. fo n etik a , gram m atika, imlo va nutq o'stirish.
U larda o 'q u vchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan bilim lar m azm uni 
va ularning bilim, ko'nikm alariga qo'yilgan talablar ko'rsatiladi:
H ar bir bo'lim bir necha qism lardan iborat. M asalan, „Sinfda, sinf- 
dan tashqari o'qish va nutq o'stirish" bo'lim i „Sinfda o 'q ish ", „Sinfdan 
tashqari o 'qish", „O 'qish mavzulari". „O 'qish ko'nikm alari". „M atn 
ustida ishlash" kabi qismlarni o 'z ichiga oladi.
Savol va topshiriqlar
1. Ona tili o'qitish metodikasining predmeti nimadan iborat?
2. Metodika fani qanday masalalarni o'rganadi?
3. Ona tili o'qitish metodikasining asosiy vazifalarini ta'riflab boring.
4. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi fanining asosiy
bo'limlarini aytib bering.
5. Ona tili o'qitish metodikasi fanining metodologik asoslari ni izohlang.
6. Ona tili o'qitish metodikasining boshqa fanlar bilan bog'liqligini tu-
shuntiring.
7. Ona tili o'qitish metodikasining o'ziga xos tamoyillari qaysilar? Ularga
tavsif bering.
8. Nazariy metod nima va n qanday hollarda tatbiq etiladi?
9. Empirik mctodni tushuntirib bering.
10. Eksperiment vazifasiga ko'ra qanday hollarda o'tkaziladi?
11. Ona tilini o'qitish tarixiga tavsif bering.
12. Boshlang'ich sinflarda ona tili mashg'ulotlarining turi va mazmunini
sharhlung.
13. Boshlang'ich sinflar ona tili davlat ta’lim standarti va dasturiga o'z
nuinosabatingizni bildirib taqriz yozing.
14. „Ona tili — boshlang'ich sinflarda o'quv predmeti" mavzusida qisqa-
clia ma’ruza tayyorlang.

---

SAVOD 0 ‘R G A T IS H M E T O D IK A S I
Savod o‘rgatish metodikasining ilmiy, psixologik va lingvistik
asoslari
0 ‘qish va yozish — nutq faoliyatining turi. 
M aktabda o'qitish 
elem en tar o'q ish va yozishga o'rg atish d an boshlanadi. ,,Alifbe“ga 
asoslangan holda qisqa vaqt ichida o 'q u v chilar o 'q ish va yozishga 
o'rgatiladi. y a’ni o'q ish va yozish ko'nikm asini egallaydilar.
Savod o 'rg atish davrida o 'q ish va yozish harakatini m aqsadga 
m uvofiq ravishda bajara olish o 'q ish va yozish k o'nikm asi deyiladi. 
Bu k o 'n ik m a bilim ni talab qiladi, ch un k i har qanday k o 'n ik m a
bilim siz shakllanm avdi. Bilim k o 'n ik m ag a aylanm agan bo 'lish i 
m um kin. M asalan, bola 
v 
harfining elem en tlarin i, yozuv chiziqlari 
orasiga q anday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olm asligi 
yoki o 'q u v c h i harflam i tanib, ularni o 'q iy olmasligi m um kin. Yozish 
k o 'n ik m asin i hosil qilish uch un boshqa faoliyat tu rlari, y a ’ni yozish 
jaray o n id a partada to 'g 'ri o 'tirish , ruchkani b arm o q lar orasida tu - 
lish, daftarni qiyalikda qo'yish kabilar h am o 'rgatilad i.
O 'q ish va yozish ko'nikm asi takom illashtirila borib, m alakaga 
aylantiriladi. M alakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha 
bora takrorlanishi lozim. Yozish m alakasida o'quvchi ruchkani qanday 
ushlash, qanday yurgizish haqida o 'y lab o 'tirm ay , so'z va gaplarni 
yoza boshlaydi. D em ak, o'qish va yozish malakasi harakatning o'y lab
o 'tirm a y am alga oshirilish jarayonidir. M alaka o'qitishning keyingi 
bosqichlarida m ustahkam lanib, avtom atlashish darajasiga yetkaziladi.
O 'q ish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo'lib, u nutqqa oid 
m alakadir. O 'qish m alakasi ham , yozish malakasi ham nutq faoliya­
tining boshqa turlari bilan, ya’ni og'zaki hikoya qilish, o'zgalar nutqini 
eshitish orqali anglash, ichki n u tq bilan uzviy bog'liq holda shaklla­
nadi. M aktabda o'qitishnin g muvaffaqiyati savod o'rgatishning qanday 
tashkil etilganligiga bog'liq.
O 'quvchini savod o'rgatish jaray o nid a elem entar o'qish va yozishga 
o 'rgatish d a o'q u v ch ilam in g faoliyat ko'rsatishi va nutq faoliyatiga 
kirishishlari uchun talab bo'lishi, o 'z fikrini og'zaki yoki yozm a ifoda- 
lashi uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga kcltiruvchi vaziyat yaratilishi 
lozim.

---

0 ‘qish va yozish m alakasi biri ikkinchisining muvafifaqiyatli am alga 
oshuvini t a ’m inlaydi. Shuning uch u n ham o'qishga o'rgatish bilan yo­
zuvga o'rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat m u n tazam ravishda 
m ashq qildiriladi. Shunday ekan, savod o'rgatish jarayo nid a bola juda 
k o 'p o'qishi va yozishi zarur. O 'qish uchun ham , yozish u ch u n ham 
yangi m atn olinadi, chunki bir m atnni bir n echa bor qayta o'qish 
bilan m aqsadga erishish qiyin. Bu k o'p in ch a o'qilgan m atnni yuzaki 
yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va m azm unning 
alm ashinishi m alakani m ustahkam lashga yordam beradi, qobiliyatni 
o'stiradi. O 'quvchi oldida uzoq m uddatda am alga oshadigan m aqsad — 
o'qish va yozishni o'rganish ham da hozirda bajarishi shart bo'lgan 
kundalik m aqsad — topishm oqni o'qish va javobini topish, so 'z va 
gaplarni o 'qish, rasm asosida so'zlab berish kabilar turadi.
O 'zbek tili yozuvi tovush yozuvi, y a’ni fonem atik yozuvdir. H a r bir 
tovush uchun, h ar bir fonem a u ch u n maxsus grafik shakl (harf) olingan. 
O 'qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, to ­
vushlar harflarga aylantiriladi. Bu o'q ish va yozish faoliyatida o'quvchi 
uchun qiyinchilik tug'dirgandek tuyulsa-da, aslida o'q ish va yozish 
jarayonini soddalashtiradi, chunki tilim izdagi tovushni ifodalovchi 
harflar soni u n ch a k o'p emas. O 'qish va yozishni o'zlashtirish uchun 
tovush va harflam ing o 'zaro m unosabaliga oid qoidalarni o'zlashtirish 
kifoya. Savod o'rgatish m etodikasida o'zb ek tili tovushlar va harflar 
tizim ining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.
0 ‘zbek tilining tovush tizimi va yozuvi. 
O 'zbek tili yozuvi fonem atik 
yozuv hisoblanadi. 1993-yil 2-sentabrdagi „L otin yozuviga asoslangan 
o'zbek alifbosini joriv etish to 'g 'risid a"g i qonunga m uvofiq o'zbek tili 
yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. N utqning h a r bir tovushi 
uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi.
O 'qituvchi savod o'rgatish jarayonida o'qu v chilarni tovush va harf­
lar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o'qishga o 'rgatishda o'zbek 
tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Savod o'rgatish analitik-sintetik tovush m etodiga asosan olib bo­
riladi. S o'z b o 'g 'in g a bo 'linad i, b o 'g 'in d an kerakli — o'rganilayotgan 
tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o'rganiladigan h arf bilan 
sintezlanadi, shu asosda harf va butun o'qish jarayoni o'zlashtiriladi. 
B unda o'zbek tili grafik tizim i, tovushlam i yozuvda belgilash xusu­
siyatlari hisobga olinadi. Savod o'rgatishda o'zb ek tili grafik tizim ining 
quyidagi xususiyatlarini hisobga olish m uhim aham iyatga ega:

---

1. Savod o'rgatishda to vu sh-h arf bilan tanishtirish unlilardan bosh­
lanadi. Hozirgi o ‘zbek tilida 6 ta unli fonem a mavjud: a, o, i, e, u, o ‘.
E harfi so 'z va b o 'g 'in boshida q o 'llan ad i