T. Malikov O. Olimjonov moliya

notijorat tashkilotlarining soni
. 2000-yillar bosh-larida 
Yevropa mamlakatlarida har 1000 kishiga 4ta noti-jorat tashkiloti 
to’g’ri kelgan edi. Finlyandiya shu ma’noda rekordchi hisoblanib, bu 
yerda har 1000 kishiga 21tadan to’g’ri keluvchi notijorat tashkilotlari 
mavjud bo’lgan. Bu ko’rsatkichning darajasi Rossiyada 3,3ga teng 
edi.


notijorat tashkilotlari ta’minlaydigan aholining bandlilik 
darajasi
. Bu tashkilotlar, ma’lum ma’noda, muhim ish beruvchilar 
bo’lib hisoblanadi. Hozirgi paytda bu sektorda ishchi kuchining 
o’rtacha 3,4% ishlaydi (Vengriyada – 1%dan boshlab, AQShda – 
7%gacha). 
Notijorat 
tashkilot-
larning 
faoliyat 
ko’rsatishi 
iqtisodiyotning boshqa sektor-
larida faol ravishda qo’shimcha ish 
o’rinlarining yarati-lishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bu tashkilotlar 
tovarlar va x
izmatlarni sotib oluvchilar bo’lganligi uchun, oxir 
oqibatda, bu narsa tadbirkorlik faoliyatining faolla-shuviga olib 
keladi;


notijorat tashkilotlarining operativ xarajatlari
. 2000-yillar 
boshida bu ko’rsatkich yalpi milliy mahsulotning o’rtacha 3,5%ini 
tashkil etgan (Vengriyada 
– 1,2%, AQShda – 6,3%). Rossiyada bu 
raqam 2%ga teng bo’lgan.

Hozirgi sharoitda notijorat sektor katta iqtisodiy salohiyatga ega 
bo’la borib, bu yerda moliyaviy va inson resurslarining sezilarli qismi 
28
O‘tgan asr 90-yillarining boshida amerikalik oilalarning 70%dan 
ortiqrog’i har yili xayr-ehson maqsadlariga xayriya qilganlar va ularning 
bu badallari o’rtacha ular yillik daromadlarining 2%dan ko’prog’ini tashkil 
etgan. Buyuk Britaniya aholisi esa har yili xayr-ehson tashkilotlariga 
qariyb 4,5 mlrd. funt sterlingni berishadiki, o’rtacha xayr-ehson badali uy

---

xo’jaligi daromadining 0,7%iga tengdir. (Qarang: Finansi, nalogi i kredit. 
Uchebnik. Izd. 2-e, dop. i pererab. 
/Pod red. d.e.n., prof. I.D.Matskulyaka. – M.: Izd-vo RAGS, 2007. s.183). 
29
AQSh katta yoshdagi aholisining taxminan 54% ixtiyoriy ishlarga 
haftasiga 4 soatni, Buyuk Britaniyada aholining 30% ixtiyoriy xizmatlarga 
haftasiga 1,1 soatni, Kanadada katta yoshdagi aholining 27% shunday 
ishlarga haftasiga 3,7 soatni sarf qilishadi. (Qarang: o’sha erda). 

---

to’planmoqda va u zamo-naviy bozor munosabatlari tizimida muhim 
ish beruvchiga aylanib bormoqda. 
Notijorat asosda 
xo’jalik yuritishning asosiy xususi-yatlari 
quyidagilardan iborat: 

faoliyatning foyda olishga emas, balki ma’lum bir missiyaga 
erishishga 
yo’naltirilganligi;


e’lon qilingan maqsadlarga erishish uchun olingan foydadan 
vosita sifatida foydalanish;


bozor 
xo’jaligining iqtisodiy samaradorligi va faoli-yatning 
ijtimoiy samarad
orligini birgalikda qo’shib olib borish.

Notijorat tashkilotlari faoliyatining moliyaviy man-balari quyidagi 
besh asosiy guruhdan tashkil topadi: 

byudjet 
mablag’lari;


tijorat faoliyati:

- tovar, ish va xizmatlarni sotishdan olingan tushum; 
- aktsiyalar, obliga
tsiyalar, boshqa qimmatli qog’ozlar va 
omonatlar bo’yicha olinadigan daromadlar; 
- notijorat tashkilotning mulkidan, notijorat tashki-lotlarining 
yordami asosida tuzilgan xo’jalik jamiyat-larining faoliyatidan 
olinadigan daromadlar; 

tijorat tuzilmalari va xususiy shaxslarning homiylik yordamlari;


ta’sischilardan doimiy ravishda va bir vaqtning o’zida tushib 
turishi mumkin bo’lgan tushilmalar;


qonun bilan ta’qiqlanmagan boshqa tushilmalar (masa-lan, 
ko’ngillilarning mehnat sarflari, resurslarni jalb qilish bo’yicha 
o’tkazilgan tadbirlar (lotereyalar, auktsion-lar, ko’ngilxo’shlik, 
madaniy, sport va boshqa ommaviy tadbirlardan)dan kelgan 
tushilmalar.

Turli mamlakatlarda notijorat tashkilotlarini moliyalashtirish 
manbalarining tarkibiy tuzilmasi turli-chadir. Masalan, rivojlangan 
mamlakatlarda xususiy xayriyalarning miqdori keyingi yillarda 
1%dan (Yaponiyada) 20%gacha (AQShda) oraliqda bo’lgan va 
o’rtacha 11%ni tashkil etgan. Hukumat ajratmalarining salmog’i esa 
26%dan (Germaniya) 71%gacha bo’lib, uning o’rtacha darajasi 
48%ga teng bo’lgan. Notijorat tashkilotlarining o’zlari tomonidan 
ishlab topilgan mablag’larning salmog’i 23%dan (Vengriya) 
71%gacha tebranib, uning o’rtacha darajasi 41% atrofida edi. 
Notijorat faoliyatni moliyaviy jihatdan tartibga solishning 
shakllari, ularning davlat va mahalliy hokimiyat organlari bilan 
hamkorligi har bir mamlakatning tegishli qonunlari yordamida 

---

amalga oshiriladi. Ularni 
moliyaviy jihatdan 
qo’llab-quvvatlash 
bevosita va bilvosita shakl-larda amalga oshirilishi mumkin. 
Notijorat 
sektorni 
davlat 
tomonidan 
bevosita 
qo’l-lab- 
quvvatlashning uch asosiy shakli mavjud: 

to’g’ridan-to’g’ri (bevosita) byudjet investitsiyalari;


hamkorlikda moliyalashtirish;


davlat ijtimoiy buyurtmasi.

Notijorat sektorni bilvosita moliyalashtirish shakli-dan ham, 
ya’ni notijorat tashkilotlarini davlat va mahalliy hokimiyat organlari 
oldidagi to’lovlari va boshqa shunga o’xshash majburiyatlaridan 
ozod qilish shaklidan ham amaliyotda tez-tez foydalaniladi. Bilvosita 
moliyalash-tirishn
ing asosiy ko’rinishlari quyidagilardan iborat 
bo’lishi mumkin: 

soliq xarakteriga ega bo’lmagan imtiyozlar;


soliqlardan imtiyozlar;


boshqa imtiyozlar.

Soliq to’lashda imtiyoz berish quyidagi ko’rinishlarda bo’lishi 
mumkin: 

xayriya qiluvchilar uchun imtiyozlar;


homiylik qiluvchi yuridik shaxslar uchun imtiyozlar.

Boshqa imtiyozlar quyidagi ko’rinishlarda namoyon bo’-ladi: 

notijorat tashkilotlarining faoliyati uchun binolarni ijaraga olish, 
er maydonlarini ajratish;


litsenziyalashtirishning soddalashtirilgan tizimini joriy etish;


aloqa xizmatlari va kommunal xizmatlarni to’lashda imtiyozli 
tariflardan foydalanish;


va boshqalar.

Davlat 
organlari 
notijorat 
tashkilotlarining 
fao-liyatiga 
aralashish, agar ularning sarflanishi tashkilotning maqsadlariga mos 
kelayotgan bo’lsa, xarajatlarning yo’na-lishiga o’zgartirishlar kiritish 
huquqiga ega emas.