THE 3
rd
INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCES OF STUDENTS AND YOUNG RESEARCHERS
dedicated to the 99
th
anniversary of the National Leader of Azerbaijan Heydar Aliyev
428
YÜNGÜL PİROLİZ QƏTRANININ TƏRKİBİNİN PİROLİZƏ
VERİLƏN XAMMALDAN ASILILIĞI
Şəfiqə Əliyeva
Az
ə
rbaycan Milli Elml
ə
r Akademiyas
ı
, M. Na
ğ
ı
yev ad
ı
na
Kataliz v
ə
Qeyri-Üzvi Kimya
İ
nstitutu
Bak
ı
, Az
ə
rbaycan
E_colifefutur_e@mail.ru
Elmi rəhbər: t. ü. e. d. Professor Fikrət Sadıqov
Açar sözlər:
Piroliz, yan
məhsullar, yüngül qətran, benzol, toluol, neft-polimer qətranı
Neft karbohidrogenlərinin pirolizindən mühüm məhsullar olan etilen,
propilenlə yanaşı maye yan məhsullar - ağır və yüngül qətran alınır [Капус-
тин В. М 2007. Ч. 2]. Pirolizə verilən xammaldan və piroliz rejimindən asılı
olaraq, yan m’hsullar ümumi məhsulun 30-40%-ə qədərini təşkil edir [Ф. М.
Садыгов January 2019 p. 29-35]. Yan məhsulların 70-75%-ə qədərini yüngül
qətran, yüngül qətranın tərkibinin 60-70%-ni aromatik karbohidrogenlər (30-
40% benzol, 16-18% toluol, və eləcə də etilbenzol, stirol, ksilollar) təşkil edir.
Bu rəqəmlər yan məhsullara məqsədli məhsul kimi baxılmasını tələb edir.
Piroliz prosesinin yan məhsullarının səmərəli emalı neft-kimya sənayesinin
mühüm problemlərindən biridir. [В.Н. Эрих 408 с]. Bu məsələnin həlli, xüsu-
silə neftlə zəngin olan ölkələr üçün aktualdır. Yüngül qətranın həm kəmiyyət,
həm keyfiyyət tərkibi pirolizə verilən xammalın növündən və piroliz rejimindən
asılıdır. Dünya miqyasında piroliz prosesi üçün müxtəlif xammallardan isti-
fadə olunur. Bura neft emalı qazları, qaz kondesatları, neft emalının maye
fraksiyaları: ilkin benzin, nafta, liqroin, kerosin, dizel, qazoyl,
solyar fraksiya-
ları, hətta yüngül xam neft də daxildir [ Переверзев А. Н. 2001]. Azərbay-
canda 4 növ xammal piroliz olunur: katalitik krekinq benzini, katalitik krekinq
benziniylə C
3
-C
4
qarışığı, C
3
-C
4
fraksiyası , etanla C
3
-C
4
qarışığı. Tədqiqatlar
göstərir ki, yüngül qətranın kəmiyyət və keyfiyyət tərkibinin ən yüksək həddi
pirolizə verilən xammal benzin (Azərbaycanda katalitik krekinq benzini) ol-
duqda baş verir. Agilent Technologies 7820A (kolon HP5, uzunluğu 30m,
diametri 3.2x10
-4
, aktiv fazanın qatılığı 2.5x10
-7
) qaz xromatoqrafında aparı-
lan yüngül qətranın analizlər seriyası göstərir ki, pirolizə verilən xammallar
katalitik krekinq benzini və ya katalitik krekinq benziniylə C
3
-C
4
fraksiyasının
qarışığı olduqda aromatik karbohidrogenlərlə daha zəngin olur. Ümumiyyətlə
yüngül qətran aromatik karbohidrogenlər, alkanlar və alkenlərin qarışığından
ibarət sarı –narıncı rəngli mayedir. Böyük tərkib hissəsini aromatik karbohid-
rogenlər (benzol, toluol, stirol, ksilollar, etilbenzol, trimetilbenzollar)
təşkil
etsədə, yüngül qətranda pentan, heksan, tsikloheksan, pentadien,
izopren
kimi doymuş və doymamış karbohidrogenlər də mövcuddur. Dünya üzrə ben-
zol istehsalının 40-50%-ni yüngül qətranın emalı təşkil edir [Ф.М. Садыгов,
2016. 148 с.]. Piroliz zamanı xammal kimi katalitik krekinq benzini və ya kata-
litik krekinq benziniylə C
3
-C
4
fraksiyasının qarışığı götürüldükdə qazxroma-