THE 3
rd
INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCES OF STUDENTS AND YOUNG RESEARCHERS
dedicated to the 99
th
anniversary of the National Leader
of Azerbaijan Heydar Aliyev
431
TSİKLOHEKSENİN HİDROGEN-PEROKSİDLƏ
KATALİTİK OKSİDLƏŞMƏSİ
Hüseynova Fəridə
Neft-Kimya Prosesl
ə
ri
İ
nstitutu
Bak
ı
, Az
ə
rbaycan
farida.rahimova@rambler.ru
Elmi rəhbər: b.e.i., k.e.d. Nemət Qəribov
Açar sözl
ə
r:
doymamış
karbohidrogenlər, oksidləşmə,
hidrogen-peroksid, oksigen
tərkibli biləşmələr.
Doymamıış karbohidrogenlərin, o cümlədən, tsikloolefin- və alkenilaro-
matik birləşmələrin katalitik oksidləşməsi müasir neft-kimyasının aktual prob-
lemlərindən biri olaraq qalmaqdadır. [1-3] Oksigen tərkibli karbohidrogenlər
(epoksid, spirt, diol, keton, aldehid və s.) sənayedə
geniş tətbiq sahəsinə
malikdilər. Onlar bioloji aktiv birləşmələr, ətriyyat, farmakologiya, polimer və
digər sahələrdə geniş istifadə olunur. Son illər oksigenli funksional qruplar
saxlayan birləşmələri almaq üçün oksidləşmə prosesində oksidləşdirici kimi
ekoloji cəhətdən daha əlverişli olan havanın oksigeni,
hidrogen-peroksidin
sulu məhlulu və ya onun karbamidlə adduktunun istifadə olunması elmi ədə-
biyyatda geniş təhlil edilir. Havanın oksigeninin bir çox üstün cəhətləri var.
Onun resursları hədsizdir, ucuzdur, sadədir, ekoloji cəhətdən təmizdir. Lakin
tədqiq olunan bu proseslərdə oksidləşmə reaksiyaları qeyri-selektivliyi ilə se-
çilir. Buna görə də doymamış karbohidrogenlərin hidrogen-peroksidlə epok-
sidləşməsi daha məqsədəuyğundur. Bu oksidləşmə reaksiyaları katalizato-
run iştirakı ilə aşağı temperaturda və adi atmosfer təzyiqində aparılır.
Təqdim olunmuş işdə alitsiklik C
6
-C
12
doymamış
karbohidrogenlərin
hidrogen peroksidin 35%-li sulu məhlulu və hidroperit (H
2
O
2
və karbamid
birləşməsinin adduktu) mikrostrukturlu karbon materialı üzərinə hopdurulmuş
molibden tərkibli katalizatorun [(C
2
H
5
O)
2
MoOBr+(C
2
H
5
O)
2
MoOBr
2
] iştirakı ilə
epoksidləşməsinin nəticələri əks olunmuşdur.
Model reaksiya kimi tsikloheksenin oksidləşməsi götürülmüşdür. Aparıl-
mış tədqiqatların nəticəsində tsikloheksenin oksidləşməsinə təsir edən fak-
torların optimal şəraiti müəyyən edilmişdir:
t=70ºC, Ts.heks.:H
2
O
2
=1:2, kat.
MoOBr
3
-15 küt.%,
=5 saat.
Tsikloheksenin oksidləşmə reaksiyasının istiqaməti mühitin turşuluğun-
dan (pH) çox asılıdır. Cədvəl 1-də aparılan tədqiqatların nəticələri əks olun-
muşdur. Burada mühitin pH-nın substratların çevrilməsinə və seçiciliyin ilkin
maddələrin hidrogen-peroksidlə qarşlıqlı təsirindən asılılığı əks olunmuşdur.
Verilmiş materiallardan göründüyü kimi tsikloheksenin
çevrilməsi epoksid-
lərin və ikiatomlu spirtlərin alınması ilə nəticələnir. Onların nisbəti istifadə
olunmuş turşunun miqdarından və təbiətindən asılıdır. Mühitin pH-nın 3.5-4
aralığında dəyişməsi katalitik sistemin aktivliyinin kəskin şəkildə azalmasına