Guliston davlat universiteti "iqtisodiyot" kafedrasi institutsional iqtisodiyot

«Printsipal-agent» muammosi
– «agent»ning «printsipal» topshirig‘i va ko‘rsatmasini 
bajarishda uning nayrang qilish xavfi hisoblanadi. Nayrang qilish axborot asimmetriyasi va 
«agent» faoliyati ustidan nazorat qilish xarajatlarining yuqori darajasi tufayli mumkin bo‘ladi. 
Shunday qilib, tashkilotlarning faoliyat ko‘rsatishi ajoyib axborotga ega bo‘lish oqibati 
sifatida «agent»ning opportunistik xatti-harakat qilishi imkoniyatini tug‘dirishi muqarrar. 
Shuning uchun «printsipal-agent» muammosi ma‘naviy xatar vaziyatida tez-tez uchraydigan 
holat hisoblanadi: «printsipal» «tabiiy» xatarlardan sug‘urtalovchi rolida, «agent» esa (sog‘liq 
ahvoli, kutilayotgan daromadlar va h.k. haqidagi) muhim axborotni yashiruvchi sug‘urtalanuvchi 
rolida ishtirok etadi. Eng muhim masala bu erda «agent» tomonidan ishonchli axborotning 
tarqatilishiga ko‘maklashuvchi yoki, aksincha, unga to‘sqinlik qiluvchi 
rag’batlar
tizimini barpo 
etishdan iborat. Bozorda ishonchli axborotning tarqatilishi raqobat bilan rag‘batlantiriladi. 
Aksincha, «printsipal» va «agent» munosabatlarining odatiy variantida axborot asimmetriyasi va 
opprtunizm imkoniyatlari «agent»ni «printsipal» bilan nayrang qilishga undaydi. 

---

29 
2. «Printsipal-agent» muammolarini hal etish variantlari 
«Agent»ning opportunistik xatti-harakatini cheklashga yo‘naltirilgan rag‘batlar tizimini 
qidirish bilan optimal shartnoma nazariyasi, yoki, «printsipal-agent» nazariyasi shug‘ullanadi. 
Ko‘pincha ushbu muammoni hal etishning quyidagi variantlari ko‘rsatiladi. 
1.
«Agentlar» 
raqobati
.
«Printsipal-agent» muammosini hal etishning birinchi 
varianti agentlar o‘rtasidagi raqobatni kuchaytirishni talab qiladi. Bunda odatiy shartnomadan 
farqli o‘laroq «agent» tomonidan nafaqat «printsipal» belgilagan (masalan, ishlab chiqarish) 
darajasiga erishilishi, balki qolgan «agentlar»ga 
nisbatan
eng yuqori darajaga erishilishi 
(qo‘shimcha ravishda) rag‘batlantiriladi. «Agentlar» raqobati g‘oyasi bir-birining harakatlari 
ustidan o‘zaro nazorat qilish uchun «agentlar»ning o‘zlaridan foydalanish imkonini beradi. 
Chunki, agar eng katta mukofot «printsipal» tomonidan qo‘yilgan vazifalarni hal etishda eng 
yaxshi nisbiy ko‘rsatkichlarga erishgan «agent»ga tegsa, «agentlar» boshqalarning 
muvaffaqiyatlariga hasad bilan qaray boshlaydilar – atrofdagilarning muvaffaqiyati o‘z 
muvaffaqiyatiga erishish imkoniyatlarining pasayishini anglatadi. Ikkinchi tomondan, boshqa 
qaloq «agentlar»ga nisbatan oshirib berilgan «g‘oliblar» mukofoti unumdorlikni oshirishga 
nisbatan kuchli rag‘bat hisoblanadi. Chunki past ehtimolli yirik yutuq istiqboli yuqori ehtimolli 
yirik yutuqqa qaraganda kam jozibali (yutuqdan matematik kutish taxminan bir xil). Quyi daraja 
menejerlarining shunday foydali o‘rinni egallashga intilishini rag‘batlantirishni hisobga olgan 
holda, yuqori daraja menejerlariga ular mehnatining yuqori mahsulotidan ortiq bo‘lgan 
mukofotni to‘lash samarali bo‘lishi mumkin. Biroq raqobatilashish elementidan foydalanish o‘z 
chegarasiga ega: 
-
faqat «g‘olibning» mukofoti eng xatarli strategiyani tanlashni rag‘batlantiradi: 
«agentlarni» «teskari tanlash» yuz beradi, uning natijasida eng xatarli strategiyalarni qo‘llovchi 
«agentlar» qoladi; 
-
«agent»ning «tabiiy» kutilmagan holatlar bilan bog‘liq xatarga moyilligi darajasi 
chegaralangan; 
-
«agentlar» o‘rtasidagi raqobat ular o‘rtasidagi munosabatlardagi ishonch 
elementlarini butunlay yo‘qqa chiqaradi: «agentlar»ning birgalikdagi sa‘y-harakatlarini talab 
qiluvchi vazifalar deyarli amalga oshirilmaydigan bo‘lib qoladi. 
2.
«Agent»ning qo’shma faoliyat natijalarida ishtirok etishi. 
Muammoni hal etishning 
ikkinchi varianti «agent» tomonidan qat‘iy belgilanmagan, balki firma faoliyatining natijalariga 
bog‘liq bo‘lgan mukofotni to‘lashni nazarda tutuvchi yollash haqidagi shartnomaning 
tuzilishidan iborat. Bunga, masalan, yollanma xodimlarning firmaning foydasida ishtirok 
etishining turli shakllari, shu jumladan aktsiyadorlik korxonasining kapitalida ishtirok etish 
kiradi. AQShda ko‘p yillardan buyon ESOP dasturi amal qilmoqda, unga ko‘ra 10 foizdan ortiq 
sanoat korxonalarining xodimlari o‘z korxonasi aktsiyalarini xarid qilishda imtiyozlarga ega 
bo‘lishadi. «Agentlar»ning firma faoliyatining natijalarida ishtirok etishining barcha xildagi 
sxemalari ichida mukfotning natijalarga