Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 37 Sagat Jyk, Jyk. Indi boldy çak. Uzak gije bir özüm, Jykgyldadym ýatmadym, Oturdum ýapman gözüm. Indi bakja gitmeli, Jykga, Jyk. Jyrryň. Jyrr. Turyň indi Çagalar, Bu zatlara boldum jür. Paýhas çeşmesiniň dürdäneleri: Arpa-bugdaý aş eken,altyn kümüş daş eken. Jomart aşda belli, namart söweşde. Azajyk derdi aş basar, agyr derdi iş. Maýasyz hamyr ajamaz. Nan-öwülýä. Nan-uludan, suw kiçiden. Nany tamdyr gyzanda ýap. Arpa iýen at menzil keser. Arpaň dänesi bolandan, bugdaýyň samany bol. Odunyňy aýama, nanyňy söýeme. MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 38 7. Çaganyň ikinji ýaşyna çenli ösüşinde sözleýşiň ähmiýeti. Çaganyň ikinji ýaşy . Onuň iki ýaşyndaky sözleýşiniň ösüşi. Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwründe alnyp barylýan işler hemmetaraplaýyn bilim bermek esasynda kämil şahsyýeti terbiýeläp ýetişdirmegi göz öňünde tutýar. Çagalar baglarynda akyl, ahlak we estetik (gözellik) terbiýesi sözleýiş esasynda amala aşýar. Çagalar bagynda okatmagyň we terbiýelemegiň maksatnamasynda çagalar bakja bagynyň irki we mekdebe çenli ýaşly çagalaryň sözleýşini ösdürmek boýunça guramaçylyk işleri we okatmagyň usullary görkezilýär. Mälim bolşy ýaly, irki we mekdebe çenli çagalaryň sözleýşiniň mazmuny daş-töwerekde bolýan wakalar esasynda aňynda şöhlelenýär. Bu onuň özi, beden agzalary, ýakyn adamlary, ýaşaýan otagy, terbiýe alýan çagalar bagy, seýilgäh, golaýyndaky köçeler, şäher adamlaryň zähmeti, işi, janly we jansyz tebigat. Uly toparlarda etiki düşünjeler, ýagny daş-töwerekdäki gurşap alýan adamlar, birek-biregiň öňündäki borjy, birek-birege bolan sylanyşykly gatnaşyk, tebigat, jemgyýetiň ýaşaýşy, baýramçylyklar bilen bagly etmeli işleri barada düşünjeler berilýär. Okuw Maksatnamasynda aşakdaky wezipeler kesgitlenilýär: Täze bogunlary, ses utgaşmalaryny we sada sözleri aýtmakda öýkünmegi ýüze çykarmak; Bir ýaşynyň ahyryna çenli çagalara 10-12 sany aňsatja söz ulanmagy öwretmek; Haýwanlara we ösümliklere mähirli garaýşy terbiýelemek; Çaganyň özüne ýüzlenilen söze düşünmegi, oňa elýeterli sözleýiş serişdesine görä jogap bermegi öwretmek, ulular bilen gepleşmäge meýil döretmek; Çaganyň söz baýlygyny (ony gurşap alan zatlaryň atlarynyň we olar bilen edilýän hereketleriň hasabyna) ösdürmek; MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 39 Ýönekeý sözlemiň gurluşyny özleşdirmek; Sözleýşiň ses medeniýetini (dogry dem almak, sözleýiş tizligi, sesi dogry aýtmak) ele almak; Çaganyň deň-duşlary we özge adamlar bilen aragatnaşygyny giňeltmek; Çaganyň geplemek meýlini, islegini, gepe goşulyşmak ymtylmasyny goldamak; Sözleýiş medeniýetiniň başlangyjyny özleşdirmegi, ýagny sypaýy gatnaşygyň sözleýiş görnüşlerini (salamlaşmak, hoşlaşmak, minnetdarlyk bildirmek) ulanmagy öwretmek; Söz binýadyny dogry goýmagy (oýnawaçlar bilen oýnamak, hereketli oýunlar arkaly), giňeltmegi we ulanmagy öwretmek; Sanlary, wagty aňlatmak üçin atlaryň, sypatlaryň goşulmalaryny ulanmak başarnygyny ýola goýmak; Sözüň aňladýan şekilini göz öňüne getirmegi öwretmek; Monologik sözleýşiň ilkinji görnüşlerini özleşdirmegi, özüňde täsir galdyran hadysa barada iki-üç sözlemden ybarat gürrüň bermegi öwretmek; Çeper eseri diňläp, onuň mazmunyna düşünmegi, goşgyny dogry äheňde aýtmagy öwretmek; Baglanyşykly we labyzly sözleýşi ösdürmek; Tanyş ertekiler, goşgular, hekaýalar boýunça sahna oýunlaryna gatnaşmaga höwes döretmek; Çeper eserleriň gahrymanlaryna olaryň häsiýetlerine görä garaýşy terbiýelemek; Edepli sözleýiş kadalarynyň başlangyjyny öwretmek; Eseriň mazmunyny ara alyp maslahatlaşmak, gürrüň bermek, goşgy aýtmak meýli ösdürmek; Çagalaryň aýratynlykda döredijilikli sözleýiş ukyplaryny ösdürmek. Şeýlelikde, sözleýiş çaganyň şahsyýetiniň ösmegine täsir edýär, MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 40 ýardam berýär, onuň bilimi, gözýetimi giňeýär, daş-töweregindäkiler bilen gatnaşykda bolmaga kömek edýär, edep-terbiýe düzgünlerini özleşdirýär. Sözleýşi ösdürmek bilen çaga daş-töweregine garaýşyny kämilleşdirýär we oňa tiz öwrenişýär. Sözleýiş boýunça ýörite bellenen sapaklarda sözleýşi öwretmek boýunça aşakdaky görnüşler alnyp barylýar: Çagalaryň ses medeniýetini terbiýelemek; Sözlük goruny baýlaşdyrmak; Grammatik endikleri kemala getirmek; Baglanyşykly sözleýşi öwretmek - monolog-dialog-daş-töwerek bilen baglanyşyklylykda; Çeper edebiýat bilen tanyşdyrmak, ýat tutmagy öwretmek. Bu işleriň maksady her bir çagada baglanyşykly sözleýşi kemala getirmekdir. Çaga ýedi ýaşyna çenli sözleýşiň daş-töweregindäki görýän zatlaryny suratlandyrmak, wakalary gürrüň bermek üçin monolog görnüşini peýdalanyp bilmegi başarmalydyr. Çaganyň monologyndaky sözlemleriň grammatik gurluşy edebi diliň normalaryna gabat gelmelidir. Çaganyň akyl taýdan ösmeginde dil sözleýşiniň kemala gelmeginiň uly ähmiýeti bar. Çagalara ene dilini sözleýşiň oňat nusgalary esasynda öwretmeli. Çagalar öýkünmek esasynda kämil däl sözleýşi hem öwrenýärler. Sözleýşi öwretmegiň iki sany esasy görnüşiniň üstünde durlup geçilýär: Çagalaryň terbiýeçi, çagalar bagynyň beýleki işgärleri bilen öz aralarynda erkin gepleşigi; Sözleýşi ösdürmek boýunça ýörite sapaklar; Çagalar baglarynda çagalaryň erkin sözleýiş gepleşigi şeýle ýagdaýda geçýär: durmuşda; gezelenç wagtynda; MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 41 oýun döwründe; daş-töwerek bilen tanyşdyrylanda (ýylyň ähli paslynda, tebigatda we durmuşda); zähmet işinde (hojalykda we tebigatda zähmet); baýramçylyklar we göwünaçmalar wagtynda; sözleýşi ösdürmek boýunça maksatsyz meşgullanmalar: ýönekeý matematiki düşünjeleri kemala getirmek, surat çekmek, gurnamak, bedenterbiýe, aýdym-saz. Sözleýşi ösdürmek boýunça ýörite sapaklar çagalaryň üç ýaşyndan başlap geçirilip başlanýar. Sapaklarda çagalar terbiýeçiniň görkezme esbabyna görä gürrüň edip bilýär we beýleki çagalar bilen bilelikde iş gurap bilýärler. Öwrediji oýunlary oýnamak, bilelikde aýdym aýtmak arkaly dürli usullaryň esasynda sözleýşi kämilleşdirýärler. Maksatnamada dürli ýaş toparlarda sözleýşi ösdürmek boýunça ýörite berlen sapaklar bölümler boýunça berilýär. Şu dersimiziň öňde goýýan maksady çagalara ýaşlykdan ene dilini öwretmekdir. Biziň psihologiýa ylmyndan bilşimize görä, sözleýiş, pikirlenme psihiki proses bilen aýrylmaz arabaglanyşykdadyr. Şonuň üçin biz çagalara edebi türkmen dilini öwretmekden başga pikir ýöretmekligi, pikir jemlemekligi we netije çykarmaklygy, predmetler we hadysalar arasynda baglanyşyk goýmaklygy hem öwretmelidiris. Her bir çagalar bagynda çagalaryň sözleýiş dilini ösdürmek üçin gerekli şertler zerurdyr. Toparyň çaga sany talabalaýyk bolmaly. Hormatly Prezidentimiziň bilim özgertmelerine laýyklykda çagalar baglarynyň toparlarynda çaga sanynyň kesgitli bolmagyny kanunlaşdyrmagy her bir çaga berilýän ünsüň güýçlenmegi üçin, çaganyň talabalaýyk bilim-terbiýe almagyny göz öňünde tutanlygyndadyr. Bu işleriň öňde goýýan maksady ýokarda agzalan görnüşleriň esasynda her bir çagada baglanyşykly sözleýşiň ýola goýulmagydyr. Çagalarda dil öwrenmeklige bolan höwes bolmalydyr. Şeýle höwesi MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 42 çagalar bagynyň hemme işgärleri goldamalydyr. Çagalar bagynyň öňünde duran esasy wezipeleriň biri çagalaryň söz goruny ösdürmekdir, baýlaşdyrmakdyr. Irki çagalyk döwri onuň ösüşiniň 1-3 ýylyny öz içine alýar. Çaganyň daş-töwerekdäki zatlardyr, adamlardyr onuň ösüşini kesgitleýär. Ol zatlar iki görnüşde bolup biler: gap-çanaklar, öý goşlary, okuw esbaplary (ertekiler, hekaýalar, goşgular, reňkler, reňkli galamlar) we olary çalşyrýan zatlar: oýnawaçlar, oýunlar. Olaryň üsti bilen häsýetlerini, görnüşi, agramy, ululygy, reňki, gyzgyn-sowuklygny we ş.m. çagalarda daşky dünýä akyl ýetirmegiň başlangyjyny döredýär. Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|