61
V BOB. QURILISH ISHLAB CHIQARISHINI TASHKIL ETISH
SHAKLLARI
5.1. Qurilish ishlab chiqarishi konsentratsiyasi
Qurilish sohasida ishlab chiqarish konsentratsiyasi deganda mablag’lar,
predmetlar va mehnat resurslarining yirik ishlab chiqarish bo’g’inlarida bir nuqtaga
jamlanish
jarayonini
tushunish
taqoza
etiladi.
Ilmiy-texnik
taraqqiyot
konsentratsiyaning moddiy
-
texnik asosi bo’lib maydonga chiqadi.
Zamonaviy ishlab chiqarish butun jamiyat manfaatlari uchun konsentratsiya
ustunliklaridan to’liq foydalanish imkonini beradi.
Konsentratsiyaning ijtimoiy
ahamiyati shundaki, ishlab chiqarishda texnik darajaning oshishi og’ir qo’l
mehnatini bartaraf etish uchun sharoit yaratadi, aqliy va jismoniy mehnat qiladigan
xodimlar o’rtasidagi farqni bartaraf qilish jarayonini tezlashtiradi.
Ishlab chiqarishni tashkil etishning shakli sifatida konsentratsiya katta
iqtisodiy samaradorlikka ega bo’ladi. Yirik korxonalar
ancha yuqori darajadagi
mehnat unumdorligini, yaxshi sifat va past tannarxga ega bo’lgan mahsulotlarning
ishlab chiqarilishini ta’minlaydi.
Kontsentratsiya ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kombinatsiyalashuvi
bilan uzviy bog’langandir. Ixtisoslashgan ishlab chiqarishning rivojlanishi bir jinsli
ishlab chiqarish konsentratsiyasining ilg’or shakli sifatida namoyon bo’ladi. Yirik
korxonalarda amalga oshiriladigan ishlab chiqarishning kombinatsiyalashuvi ishlab
chiqarishni ancha yuqori ilmiy
-
texnik darajada tashkil etish imkonini beradi.
Ishlab chiqarishning konsentratsiyasi amal qilayotgan korxonalarning
ko’lamini
ularni kengaytirish, rekonstruktsiya qilish yoki texnik jihatdan qayta
jihozlash evaziga oshirish; yangi yirik korxonalarni
yaratish va yangi ishlab
chiqarish birlashmalarini tashkil etish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin. Yangi
yirik korxonalar va birlashmalarning yaratilishi markazlashgan ishlab chiqarish
bazasida yiriklashgan ishlab chiqarish bo’g’in(yacheyka)larining paydo bo’lishiga
olib keladi. Shunday ekan, bundan korxonalar o’lchamlarining
kengaytirilishi
62
markazlashtirishning natijasi ekanligi kelib chiqadi, ya’ni markazlashtirishni
kontsentratsiyani amalga oshirishning shakllaridan biri sifatida ko’rib
chiqish
qabul qilingan.
Konsentratsiyaning darajasi ko’rsatkichlar tizimi bilan aniqlanadi, ulardan
eng asosiysi bu ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi hisoblanadi. Ilmiy
-
texnik
taraqqiyot sharoitlarida asosiy ishlab chiqarish jamg’armalarining hajmi, shu
qatorda faol mo’ljallashtirish, energiya qurilmalarining
quvvati va shu kabi
ko’rsatkichlarning ahamiyati yanada kuchayadi. Konsentratsiya darajasining
xarakteritikasi uchun xalqaro miqyosda keng qiyoslash orqali ishchi –
xodimlarning sonli ko’rsatkichi qabul qilinadi, lekin bu ko’rsatkich konsentratsiya
darajasining dinamikasini hamma vaqt ham aniq ko’rsatavermaydi, chunki ishchi –
xodimlarning soni ishlab chiqarishni kengaytirishda mehnat jarayonlarini
mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish natijasida qisqarishi mumkin.
Boshqa
sohalardagi singari, qurilishdagi kontsentratsiya ham o’ziga xos
jihatlarga ega bo’ladi. Ular ya’ni bu jihatlar qurilish mahsulotining ko’chmas mulk
ekanligi bilan izohlanadigan qurilish ishlab chiqarishi xususiyati(spetsifikasi)
orqali yuzaga chiqadi. Shuning uchun qurilishda kontsentratsiya ikki yo’nalishda:
qurilish tashkilotlarini yiriklashtirish va qurilish ob’ektlari ko’lamini kengaytirish
yoki bitta qurilish maydonida bajariladigan qurilish-montaj ishlari hajmini oshirish
evaziga rivojlantiriladi.
Konsentratsiyaning bu ikki yo’nalishidan birinchi turi
-
qurilish
tashkilotlarini yiriklashtirish ancha keng tarqalgan.
Ikkinchi turi esa hududiy
bo’lib, bu tur jamlangan yirik tugunlarga ega bo’lgan korxonalar va ob’ektlar
(sanoat tugunlari, yirik turar joy massivlari) qurilishida to’liq namoyon bo’ladi,
ya’ni bu turning qo’llanishi ancha maqsadga muvofiqdir. Har qanday holatda ham
qurilish
-
montaj ishlarining yillik hajmi qurilishda kontsentratsiya darajasini
baholash uchun asosiy ko’rsatkich bo’lib qolaveradi.