Toponimika va geografik terminshunoslik

tarjima terminlaridir
.

---

58
1990 - yillardan keyingi davr
Bu davr mustaqillik davri hisoblanadi. 90 - yillarning boshidan 
boshlab bir necha tarjima va izohli lug'atlar bosib chiqila boshlandi.
1992
-
yilda taniqli olim Mirortiq Mirabdulla o'g'li (Ortiq Mo'minov) 
ning “Jo'g'rofiy atamalar lug'ati” nashr qilindi. Muallif tili bilan aytilganda 
“. . .mazkur lug'atdan 1929
-
yilga qadar chop etilgan arab alifbosi (o'zbek 
tili)dagi jo'g'rofiy nashrlar, 1939
-
yilgacha nashr etilgan lotin alifbosidagi 
jo'g'rofiy darslik va qo'llanmalar, 1940
-
yildan keyin bosmadan chiqqan 
jo'g'rofiy lug'atlarni varaqlab, tahlil qilib, o'zbek tilining o'ziga xos 
xususiyatlariga asoslangan jo'g'rofiy atamalarni qayta ishlash va ayrim 
yangi atamalarni yaratishga oid olib borilgan dastlabki tadqiqot natijalari 
o'z ifodasini topdi. . .”.
Lug'atda o'zbek geografik terminshunosligining asrimiz boshlaridagi 
qisqacha tarixi ham bayon etildi. “.. .1937
-
yildan boshlab jo'g'rofiy 
lug'atimizda, jo'g'rofiy atamalarda anchagina salbiy o'zgarishlar ro'y berdi, 
ta'bir joiz bo'lsa tilimizning sharqona, an'anaviy, milliy tarovati yo'qolib 
ovrupolashdi, yasama so'zlar paydo bo'ldi ...”
1
. Haqiqatdan ham, ko'pgina 
arab, fors - tojik, turkiy terminlar o'rniga rus tili orqali kirib kelgan xorijiy 
terminlar qabul qilindi.
Bundan tashqari, muallifning ayrim terminlar xususida o'z fikr -
mulohazalari bayon etilgan. Bularning hammasiga qo'shilib bo'lmaydi, 
albatta. 
Geografiya 
o'rniga 
jo'g'rofiya, ekvator 
o'rniga 
xattiistvo, tropik 
o'rniga 
mador, okean 
o'rniga 
ummon
, 
parallel 
o'rniga 
muvoziy, materik 
o'rniga 
qarrat 
kabi eskirib, muomaladan chiqib ketgan terminlar ham 
taklif etilgan. Fan rivojlanib borgan sari ayrim termin va tushunchalar 
ham eskirib muomaladan chiqib boradi, yangi terminlar paydo bo'ladi. 
Shunday ekan ayrim, eskirib muomaladan chiqib ketgan terminlarni yana 
zo'rma - zo'raki tilga kirtish ham to'g'ri emas. Lug'atda 
karta 
o'rniga 
xarita, 
zapovednik 
o'rniga 
qo'riqxona, kanal 
o'rniga 
ariq 
kabi taklif etilgan 
terminlar o'rinlidir.
“Jo'g'rofiy atamalar lug'ati”dan so'ng, 1993
-
yilda geograf
-
terminshunos P.N.G'ulomovning “Geografiyadan qisqacha ruscha -
o'zbekcha atamalar va tushunchalar lug'ati” bosilib chiqdi. Ushbu lug'atda, 
o'zbek tiliga Davlat tili maqomi berilishi munosabati bilan ilgari qabul 
qilingan 
ayrim 
terminlar 
qayta 
ko'rib 
chiqilib, 
iloji 
boricha 
o'zbekchalashtirishga harakat qilingan. Lug'at so'z boshisida ruscha termin 
1
Mirortiq Mirabdulla o'g'li. Jo'g'rofiy atamalar lug'ati. T., “Fan”, 1992, 10-bet.

---

59
va tushunchalarning o'zbekcha muqobilini topish va tanlashdagi manbalar 
ko'rsatilgan. Shuningdek, geografiya terminini jo'g'rofiyaga almashtirish 
noto'g'ri ekanligi aytib o’tilgan va unga bir qancha dalillar keltirilgan. 
Taklif etilayotgan ayrim terminlarni eskirib, muomaladan chiqib 
ketganligi to'g'ri qayd etilgan.
A.Rasulov, F.Hikmatov va A.Akbarovlar tomonidan chiqarilgan 
“Gidrologiya atamalari va tushunchalarining ruscha - o'zbekcha lug'ati” 
(T.,“Universitet”,1993)dan ham ko'pgina ruscha gidrologik terminlar 
o'rniga o'zbek tilidagi mahalliy terminlardan foydalanishga harakat 
qilingan, ayrim terminlarning qisqacha izohi ham berilgan. Bunda ilmiy -
baynalmilallik tamoyili ham saqlanib qolingan bo'lib, gidrologik ilmiy -
tadqiqot olib borayotgan tadqiqotchilar uchun katta ahamiyatga ega bo'ldi.
1994
-
yilda P.N.G'ulomovning “Jo'g'rofiya atamalari va tushunchalari 
izohli lug'ati” kitobi nashr etildi. Bu lug'atda maktab geografiya darsliklari 
va dasturlari, xaritalar hamda turli sayohatlar davomida to'plangan xalq 
(mahalliy) geografik terminlarining izohi berildi. Garchi lug'at maktab 
geografiya terminlari va tushunchalari izohli lug'ati bo'lsada, unga maktab 
dasrliklari va dasturlarida ko'zda tutilmagan xalq (mahalliy) geografik 
atamalari ham kiritilgan. Izohli lug'atning so'zboshisida, muallif terminlar 
tanlashdagi prinsiplar (mezonlar) ni sanab o'tgan. Lug'atda ayrim 
sabablarga ko'ra, geografiya termini o'rniga (garchi muallif “geografiya” 
tarafdori bo'lsada) jo'g'rofiya deb ishlatilgan, shunga bog'liq ravishda