Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

So
‘
z birikmasi va turg
‘
un bog
‘
lama. 
So‘z birikmasida so‘zlar o‘zaro erkin 
bog‘langan bo‘ladi: tushuncha anglatadi, turg‘un bog‘lanma (ibora)lar esa 
ma’noviy butunlik uchun birlashgan-yaxlitlangan bo‘ladi va bir leksik ma’noni 
anglatadi. 
Turg‘un bog‘lanma (ibora)ga bir so‘z sifatida qaraladi, lug‘atlarda so‘zlar 
qatorida beriladi, chunki ular ham so‘zlar kabi ma’no ifodalaydi. Masalan,
 ko
‘
zini 
yog
‘
bosgan iborasi
– «mag‘rurlangan»,
yog
‘
tushsa yalagudek iborasi
– «toza», 
to
‘
nini teskari kiyib olmoq iborasi 
– «qaysarlik qilmoq» ma’nosini beradi, ammo 
bu ma’nolarni oddiy emas, obrazli tarzda ifodalaydi. 
So`z birikmalari zanjiri. 
Gap tarkibida bir so‘z birikmasidagi hokim so‘z 
boshqa bir so‘zga tobelangan, bir hokim so‘z bir necha tobe so‘z yoki bitta tobe 
so‘z bir nechta hokim so‘zga aloqador bo‘lgan hollarda so‘z birikmalari zanjiri 
hosil bo`ladi. So‘z birikmasidagi tobe va hokim so‘zlar orasida bir necha boshqa 
so‘zlar va so‘z birikmalari kelishi mumkin. 
So
‘
z birikmasi va gap. 
So‘z birikmasi ham, gap ham so‘zlarning grammatik 
aloqaga kirishuvidan yuzaga keladi. So‘z birikmasi biror narsa, belgi, harakat yoki 
holatni aniqlashtirgan holda anglatadi. Gap esa ma’lum bir fikrni, tasdiq yoki inkor 
hukmni ifodalab keladi. Gapning markazi kesimdir. U kesimlik qo‘shimchalari 
bilan shakllanadi. 
Gap haqida umumiy ma’lumot 
Ohang va fikr tugaligiga ega bo‘lib, kesimlik shakllari orqali ifodalanuvchi 
so‘z va so‘zlar qo`shilmasiga gap deyiladi. Masalan: 
Vohid o
‘
rnidan turdi
. (O. 
Yoqubov). 
Yurtimiz qanday chiroyli!
Yozuvda gap oxiriga nuqta, so‘roq yoki 
undov belgilaridan biri qo‘yiladi va har bir gap bosh harf bilan boshlanadi.
Muomala vositasining eng kichik birligi gap hisoblanadi. Gap nisbiy 
tugallangan fikrni bildiradi. Gap quyidagi xususiyatlarga ega:
1.Gap muomala vositasining eng kichik, asosiy birligidir. 
2.Nisbiy tugallangan fikrni ifodalaydi.
3.Grammatik shakllangan bo’ladi (bosh va ikkinchi darajali bo’laklardan 
iborat). 

---

137 
4.Tugallangan ohang bilan aytiladi. 
Gap voqea-hodisa haqidagi xabarni, so‘roq yoki buyruqni ifodalovchi asosiy 
sintaktik butunlikdir. Gap so‘z birikmasidan kesim va ega yoki faqat kesim 
bo‘laklariga aloqador grammatik asosi borligi bilan farq qiladi, so`z birikmasi 
tushuncha, gap fikr ifodalaydi. Grammatik asosda gapning fikriy mundarijasi 
ifodalanadi. Bu fikriy mundarija fe`l kesimning mayl va zamon ma`nolari bilan 
bog‘liq bo`ladi. Masalan, 
Bolalar ishlayaptilar. Ozoda rasm chizmoqda
gaplari 
ish-harakatning hozirgi zamonda bo`layotganidan darak bersa, 
Bolalar ishladi. 
Ozoda rasm chizdi
gaplari esa ish-harakatning o‘tgan zamonda bo‘lganidan darak 
beradi. 
Siz dalaga borasizmi? Sen hikoyani o`qidingmi? 
gaplari o‘tgan zamonda 
bo‘lgan ish-harakat haqida so‘roqni bildiradi.
Siz she’rni o
‘
qing. Siz shu ishni 
bajarib qo
‘
ysangiz
gaplari istak-buyruq ma’nolariga ega.
Gap tarkibidagi so‘zlar ham ma`no tomondan, ham grammatik tomondan 
o‘zaro bog‘lanadi. 
Morfologiya bo`limida o‘rganilgan 
kelishik, egalik, son, zamon, shaxs-son 
qo‘shimchalari, shuningdek, 
ko
‘
makchi va bog
‘
lovchilar
sintaksisda so‘zlarni 
o‘zaro bog‘lash uchun xizmat qiladi. Ayrim hollarda gapdagi so‘zlar tartib va 
ohang yordamida ham o‘zaro bog`lanadi:
Oq paxtalar ochildi, Teraylik quvnab-
quvnab.
(Qo‘shiq). Bu gapda 
oq 
va 
paxtalar 
so‘zlari bir-biri bilan so‘z tartibi 
orqali bog‘langan. Har bir gap biror maqsadni-mazmunni ifodalaydi. Og‘zaki 
nutqda ana shu mazmunga mos keladigan tugal ohang bo`ladi. Ohang ayni bir 
vaqtda gaplarni bir-biridan ajratib ham turadi. Ohang gap uchun eng muhim 
belgidir. Ayrim so‘z (
Kuz. Tong
) yoki so‘z birikmalarini tugallik ohangi bilan 
aytsak, gap yuzaga keladi va biror fikr-maqsad anglashiladi: 
Ko
‘
m-ko
‘
k dala. 
G
‘
arbiy chegaralardan biri.
Ayni bir sodda gapning ohangini o‘zgartirish orqali 
ba’zan uch xil mazmun ifodalash mumkin:
Buvijonim keldilar. –Buvijonim 
keldilar! –Buvijonim keldilar?
Yozma nutqda ana shu ohangga qarab har bir gap 
oxiriga yo nuqta (.) yo so‘roq (?) yoki (!) belgisi qo‘yiladi.