Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

 
Til kishilik jamiyati mahsulidir. Tilsiz hech bir voqelik va hodisani, 
insonning tabiatda, jamiyatda tutgan o‘rnini, jamiyat taraqqiyoti yo‘llarini
bilish, o‘rganish mumkin emas. 

---

34 
Insoniyat tilida so‘zlar qandaydir ma’no anglatadi, ular obyektni,biror 
narsa-hodisaga ishora qiladi. So‘zlar ishora qilish xususiyatiga ega. Ammo 
ba’zi so‘zlarda uning shakli ma’nosiga to‘g‘ri kelmaydi. Nega it it deb ataladi? 
U hech qachon bizga o‘z nomini eslatmaydi yoki it so‘zi itning biror holatini 
anglatmaydi. Masalan, Venger tilida it kutya deb nomlanadi. Ba’zi so‘zlar 
uning tovushiga ishora qiladi. Ammo tovushga ishora qiluvchi so‘zlar ham 
barcha tillarda bir xil emas. Ingliz tilida viv-viv, bov-vov tarzida, venger tilida 
w tarzida talaffuz etiladi. 
Nutqda ham til tovushlari muhim ahamiyat kasb etadi. Nutq a’zolari 
inson uchun zaruriy a’zo bo‘lib, ular barcha tillarda tovushlarni hosil qilish 
uchun xizmat qiladi. Ammo bor fonetik imkoniyatlar bitta tilda namoyon 
bo‘lmaydi. Masalan, inglizlarda nutq tovushlarining 40ga yaqin muhim, turli 
xil ko‘rinishlari ishlatiladi. Fonemalar, harflar shaklida moddiylashtiradi. 
Til, avvalambor, kommunikativ sistemadir. Bu uning kommunikatsiyaga 
asoslangan tizim ekanligini ko‘rsatadi. Masalan, mushukning xirillashi. Bu 
kompleks jarayon va anglanishi murakkab bo‘lgan holat ekanligini ko‘rish 
mumkin.
1
Tilshunoslik fanining asosiy muammolaridan biri tilning ushbu fanning 
predmeti sifatidagi ta’rifidir. Ma’lumki, tabiiy inson tili faqat tilshunoslikda emas, 
balki yana bir qator fanlar tomonidan o‘rganiladigan murakkab obyekt bo‘lib, har 
bir fanning tilga bergan ta’rifi ham turlicha bo‘lishi mumkin. Hattoki, tilshunoslik 
fanining o‘zida ham tilning yagona ta’rifi yo‘q. Tilning ta’rifi masalasi
tilshunoslik fani tarixidagi eng muhim masalalardan biri bo‘lib, fan tarixida 
turlicha talqin qilingan va hozirgi kunda ham turli ilmiy maktablar va oqimlar 
orasida keskin bahslarga sabab bo‘lmoqda. 
Darhaqiqat, tilshunoslikda mavjud bo‘lgan har bir nazariya, avvalo, tilni 
qanday tushunishga asoslanadi. Tilni qanday tushunishning til haqidagi nazariyani 
yaratishda ahamiyati katta. Tilshunoslik fanining obyekti, predmeti va tilni ilmiy 
o‘rganish metodlari kabi masalalar ma’lum darajada tilni qanday tushunishga 
bog‘liqdir. Tilshunoslik tarixida tilni turlicha ta’riflash fanning predmetini ham 
turlicha tasavvur qilishga sabab bo‘ldi. Shuning uchun bu masalaning tilshunoslik
tarixi asosiy bosqichlarida qanday hal etilganligini ko‘rib chiqish maqsadga 
muvofiqdir.
Tilshunoslik fanining predmeti, o‘rganish manbai o‘z ichki
qonuniyatlariga ega bo‘lgan murakkab tizim – tildir. Tilning o‘ziga xos
xususiyatlarini, taraqqiyot qonuniyatlarini o‘rganish mazkur ijtimoiy hodisaga
har tomonlama to‘liq ta’rif berish imkonini yaratadi. Til umumiy qonuniyatga
bo‘ysunuvchi o‘ziga xos ramzlar tizimi bo‘lib, kishilik jamiyatidagi aloqa - 
munosabatning eng muhim quroli, fikr ifodasi hamda fikr yuritish asosi, 
voqelikni avloddan avlodga yetkazuvchi, insoniy kechinmalarni, his-tuyg‘ularni
ifoda etuvchi vositadir. Tilshunoslik tarixida tilga turlicha yondashuvlarni
kuzatish mumkin. 
1
Borbala Richter. First steps in theoretical and applied linguistics.-Budapest, 2006.-B.17 

---

35 
XX asrdan boshlab tilshunoslik fanining predmetini aniqlashda yangi davr 
boshlandi. Hozirgi zamon tilshunoslik fanining asoschisi mashhur shveysariyalik 
olim F. de Sossyur (1857-1913) nazariyasi ta’sirida tilshunoslik fanining predmeti 
masalasi ham yangicha tus oldi. F. de Sossyurning fandagi asosiy xizmati
shundan iboratki, u birinchilar qatori tilning murakkab hodisa ekanligini aniqlagan 
holda, yangi mukammal va aniq, shakllangan umumiy tilshunoslik nazariyasini yaratib 
berdi. 
Tilshunoslik fanining predmetini aniqlash va uni ta’riflashga intilgan
F.de Sossyurning qarashlari tilshunoslik tarixidagi muhim masalalarni hal
etishda sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. F.de Sossyur fikricha, til kishilik jamiyatida
bajaradigan vazifasiga ko‘ra aloqa quroli, fikr ifodalash vositasidir; ijtimoiy
tabiati jihatidan til madaniy -tarixiy va ijtimoiy hodisa, ichki tuzilishiga ko‘ra
sof belgi - ishoralar tizimidir . 
Boshqa bir qator olimlar (A.Shleyxer, G. Paul, M. Myuller), tilshunoslik
maktablari (“Yosh grammatikachilar“ maktabi, Praga strukturalizmi, 
Kopengagen strukturalizmi, Amerika strukturalizmi) tilning asl mohiyatini
ochib berish masalasiga o‘z nuqtayi nazarlaridan yondashdilar. Ularning fikr - 
mulohazalari tilshunoslik sohasida erishilgan yutuqlardan hisoblansa-da, mazkur
qarashlarning ba’zi jihatlari cheklangan edi. 
Tilshunoslikning umumiy va xususiy tilshunoslik, nazariy tilshunoslik, 
amaliy tilshunoslik kabi qator bo‘limlari mavjud bo‘lib, tilning ayrim jihatlari
asosida umumiy qoidalar chiqariladi. 
Til - ijtimoiy hodisa. Til jamiyat taraqqiyoti jarayonida yuzaga kelgan.
Til - tabiiy, biologik hodisa emas; tilning mavjud bo‘lishi va uning taraqqiyoti
tabiat qonunlariga bo‘ysunmaydi. Til butun jamiyat tarixi jarayonidagi tadrijiy
davrlarning mahsuli sifatida umuminsoniy manfaatga xizmat qiladi.
Til kishilik jamiyatida yaratilgan bo‘lib, aloqa vositasi sifatida xizmat
qiladigan ijtimoiy hodisadir. Uning ijtimoiy tabiati ayrim shaxsga emas, balki
jamiyat uchun xizmat qilishda namoyon bo‘ladi. 
Til insoniyatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida yaratgan barcha
madaniy va ilmiy boyliklarini ifodalaydigan va avloddan avlodga meros
qoladigan asosiy vositadir.
Til jamiyat taraqqiyoti jarayonida ijtimoiy hodisa sifatida paydo
bo‘ladi ( boshqacha aytganda , «tug‘iladi», «taraqqiy etadi», «o‘sadi»), bir
jamiyat yo‘q bo‘lishi bilan til ham asta -sekin iste’moldan chiqa boshlaydi
va davrlar o‘tishi bilan o‘lik til bo‘lib qoladi. Masalan, lotin, sug‘d, qadimiy
Xorazm tillari kabilar bunga misol. Biroq tilninng paydo bo‘lishi (“ tug‘ilishi”) 
taraqqiy etishi (“o‘sishi”) va iste’mol qilinmay qolishi (“ o‘lishi”) biologik
jarayon emas, balki jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liqdir. Shuning uchun til
qonunlarini, uning taraqqiyot yo‘llarini jamiyat tarixi bilan va shu tilni
yaratgan xalqning tarixi bilan bog‘liq holda o‘rgangandagina masalani to‘g‘ri 
hal qilish mumkin. 
Demak, jamiyatning eng muhim aloqa vositasi bo‘lgan tilning bir
butunligiga asoslanib, uni tirik organizmga o‘xshatish noto‘g‘ridir. Til

---

36 
o‘zining tuzilishi bilan, ayrim unsurlarining o‘zaro munosabati bilan butun bir
tizimni tashkil etadi. 
Tilshunoslik fani tarixida muhim o‘rin tutgan «Yosh grammatikachilar» 
maktabi vakillari tilning tarixiy hodisa ekanligini tilning eng asosiy xususiyati deb 
bildilar. Ularning fikricha, til, avvalo, uzoq tarixga ega bo‘lgan kishilik jamiyati 
madaniyatining mahsuli bo‘lib, uni tarixiy jihatdan o‘rganish zarur. Shunga binoan, 
tilshunoslik tarixiy fan bo‘lib, tilning o‘ziga xos tabiatini, tilning o‘zgarish 
sabablarini o‘rganishi lozim. «Yosh grammatikachilar» maktabining eng yirik 
namoyandasi G. Paulning fikricha, tilshunoslik fani bilan til tarixi fani tushunchasi bir. 
«Yosh grammatikachilar» til hodisalarini ayrim (atomizm) holda o‘rganishni 
tavsiya qiladilar. Ular til va tafakkur, tillarning grammatik qurilishi turlicha
bo‘lishi sabablari, tilning ijtimoiy tabiati kabi masalalar bilan qiziqmadilar. Ular
o‘sha davrda hukm surgan psixologik nazariyalarning ta’sirida bo‘lib, tildagi 
barcha hodisalarni individual psixologiya prinsiplari asosida hal qilishga intildilar.