§2.7.
Elektron kitabxanalar
Elektron kitabxanalar informasiyalaşmış cəmiyyət
quruculuğunun sosial sifarişidir. Belə ki, o, in formasiya-
1а*гш*
cəmiyyətin baza prinsiplərinə: informasiyanın əmtə
əyə çevrilməsi, informasiya bazannın formalaşması, cə
175
miyyət üzvlərinin peşə və təhsil hazırlığının yüksəlməsinə,
qlobal informasiya mühitinin yaranmasına xidmət edir.
Elektron kitabxanalar oxuculara informasiya xidmətinin
kompüterləşməsinin nəticəsi olub, bəzi şəxslərin təsəvvür
etdiyi kimi ənənəvi kitabxanalara alternativ bir qurum
deyil, yalnız bir xidmət növüdür.
Elektron kitabxanalar
keçən əsrin 9 0 -cı illərindən
başlayaraq fəaliyyət göstərməkdədir. Bu günə kimi elek
tron kitabxanalar ciddi kəmiyyət və keyfiyyət
dəyişiklik
lərinə məruz qalmışdır. Bu dəyişiklikləri cəmiyyətdə in
formasiyanın rolunun artması, cəmiyyətin operativ infor
masiyaya tələbatı diktə etmiş və onlar informasiya texno
logiyasının son nailiyyətlərini tətbiq etməklə həyata keçi
rilmişdir. Elektron kitabxanalar uzaq məsafədən oxuculara
daha dolğun informasiya xidməti göstərərək, bu xidmətin
zaman və məkandan asılılığına son qoyur. Ənənəvi kitab
xanalarda informasiya xidməti yalnız kitabxananın iş saatı
müddətində və məhdud sayda oxuculara göstərildiyi hal
da, elektron kitabxanalar sutkanın iyirmi dörd saatı
müddətində fəaliyyət göstərir və dünyanın istənilən nöq
təsində yerləşən qeyri-məhdud sayda oxuculara eyni za
manda xidmət edir. Elektron kitabxanalar rahat və sərfəli
bir xidmət növüdür. Bu xidmətin təşkili kitabxanalara q ı
sa müddətə və az xərc sərf etməklə böyük informasiya
ehtiyatlarının oxuculann istifadəsinə verilməsini və oxucu
tələbatının operativ yerinə yetirilməsini təmin edir.
Elektron kitabxanalarının informasiya ehtiyatını
d a
ha etibarlı mühafizə etmək
mümkündür. Elektron ki
tabxanalar çox məhdud yer - yalnız kompüterin diskində
yer tutur.
Elektron kitabxanalar
çox nüsxəli kitabların
176
alınmasına olan ehtiyacı aradan qaldırır, kitablann bərpa-
sma və mühafizəsinə sərf olunan xərclən minimuma endi
rir, böyük kitabxana sahəsindən
imtina etməyi təmin
edir.
Elektron kitabxana ümumi istifadə üçün açıq olan
lokal və uzaq məsafədə yerləşən paylanmış informasiya
ehtiyatlarına malik olur. Elektron kitabxanalann informa
siya ehtiyatı rəqəmli formada hazırlanmış müxtəlif formatlı
sənədlərdən ibarətdir. Bu sənədlərin bir qismi kitabxana
nın mülkiyyəti olub, mərkəzləşmiş formada elektron kitab
xananın W e b və F T P serverlərində toplanır və ənənəvi
ədəbiyyatın elektron nüsxələrindən və kitabxana tərəfindən
ödənişli və ya mübadilə üsulu ilə alınmış elektron sənəd
və nəşr toplusundan ibarətdir. O nlann biblioqrafik təsviri
müdəq
kitabxananın elektron kataloquna əlavə edilməli
dir.
U zaq məsafədə yerləşən ehtiyatlara
kitabxana tərə
findən lisenziya-«istifadə hüququ» əldə edilmiş tammətnli
məlumat bazaları, arxivlər, həmçinin kitabxana tərəfindən
seçilmiş, dəqiqliyinə və etibarlılığına zəmanət verilən «is
tifadə üçün açıq» olan İnternet ehtiyatları aiddir. Adətən
kitabxananın lisenziya ilə istifadə olunan informasiya eh
tiyatından yalnız qeydiyyatdan keçən oxucular istifadə edə
bilir. Q eyd edək ki, elektron sənəd bazaları, elektron sə
nəd arxivləri böyük informasiya ehtiyatına və mükəmməl
axtarış aparatına malik olduğundan bu ehtiyatların
kala-
loqlaşmasına ehtiyac olmur. Məsələn, B D U -n u n Elektron
kitabxanası öz oxucularına E B S C O bazasından istifadə
etməyi təmin edir. Bu istifadə
yalnız B D U -nun lokal
şəbəkəsindən və qeydiyyatdan keçmiş oxucular üçün nə-
177
zərdə tutulmuşdur. E B S C O bazası dünyanın 39 ölkəsi
nin 4 0 0 0 -d ən artıq jurnal və qəzet materiallarını saxlayan
3 müstəqil bazadan ibarətdir:
■ A cadem ic Search Premier. Bazada P D F faylı şək
lində 2 300-dən artıq tarix, təhsil, ekologiya, beynəlxalq
münasibətlər, tibb, siyasi və sosial elmlər və kompüter
texnologiyasına aid jurnalların elektron nəşrləri, xülasə və
referadan yerləşir.
■ Business Source Premier. Bazada iqtisadiyyat, ida
rəetmə,
menecment, marketinq, sığorta, mühasibat, bank
işi, beynəlxalq biznesə aid 1600-dən artıq jurnal materia
lı, 2 milyondan artıq amerikan və beynəlxalq firma və
kompaniyalar haqqında məlumatlar, dünya ölkələrinin iq
tisadiyyatı
haqqında icmal xarakterli məlumatlar to
planmışdır.
■ Public Library. Bazada 1990-cı ildən başlayaraq
1810 jurnalın elektron mətni, 1984-cü ildən isə 2780-
dən artıq jurnaldakı məqalələrin referatlan toplanmışdır.
• Newspaper Source. Bazada 1800-dən artıq məşhur
dövri nəşrlər, o cümlədən 6 000 000 məqalə saxlanılır.
Həmçinin 1963-ci ildən elmin müxtəlif sahələri üzrə elek
tron mətn arxivi vardır.
■ M edline. Biologiya və tibbə aid ən məşhur məlumat
bazasıdır.
A çıq istifadə üçün nəzərdə tutulan informasiyalar
elektron kitabxananın yaradıcılan-əsasən hazırlıqlı kitabxa-
naçılar tərəfindən oxucu sorğusunun təhlili və mövzunun
aktuallığına görə İnternetdən seçilir və istifadə üçün məs
ləhət görülür. Bununla onlar bu informasiyanın cfolğun-
luğuna və informasiya mənbəyinin etibarlılığına zəmanət
verilir.
İnformasiya ehtiyatlarının böyük kütləsi tam mətnli
elektron sənədlərdir.
Hazırlanma texnologiyasına
görə
elektron sənədləri iki qrupa -kağız
üzərindən konversiya
olunmuş sənədlər və elektron nəşrlər qruplarına
bölmək
olar. Konversiya olunmuş sənədlər çap məhsullannın elek
tron surəti olub, onları uzaq məsafədən oxuculara çatdır
maq üç un yaradılır. Elektron nəşrlər kütləvi istifadə üçün
bılavisitə xüsusi proqramlar - redaktorlar vasitəsilə yara
dılmış elektron sənədlərdir. Bunlara elektron kitablar,
elektron jurnal və qəzetlər, seçmələr aiddir. Elektron ki
tabxanalar
həmçinin elektron cədvəllərdən, qrafiki fayl-
lardan, rəqəmli xəritələrdən ibarət informasiya ehtiyatına
malik ola bilər. Bu ehtiyatların həcmi elektron kitabxana
nın təyinatından asılıdır.
Son illər elektron kitabxanalar informasiya ehtiyatla
rını daha çox multimedialı sənədlər əsasında komplektləş -
dirməyə üstünlük verirlər. Multimedia sənədləri özündə
informasiyanın bütün tiplərinin: mətn, qrafika, audio,
animasiya və video informasiyaların inteqrasiyasını təmin
edir. Multimedia sənədləri informasiyanı oxucuya daha
dolğun çatdırır və uzun müddət onunla tanış olan şəxsin
yaddaşında qalır.
Elektron kitabxana müasir W eb texnologiyası əsa
sında fəaliyyət göstərir. W eb texnologiya lokal və uzaqda
yerləşmiş informasiya ehtiyatlarının inteqrasiyasını təmin
edir. Axtarış və naviqasiya vasitələri onun mühüm ele
mentidir. M əhz onun sayəsində oxucular kitabxananın
informasiya ehtiyatlarından istifadə edir. Axtarış aparatı
17»_______________________________________________________
179
oxucu sorğusu əsasında informasiya ehtiyatının metaveri
lənlər bazasında axtanş aparmağı təmin edən xüsusi
moduldan ibarətdir. Naviqasiya elementləri isə konkret
sənədə və ya sənədin konkret hissələrinə istinadı təmin
edən hiperistinad siyahısından ibarətdir.
Elektron kitabxanadan istifadə çox sadədir. Elek
tron kitabxana ehtiyatlarından istifadə İnternet şəbəkəsi
vasitəsilə, xüsusi proqramlar - brauzer və
F T P klient
proqramları ilə,
müvafiq olaraq http və ftp protokolları
əsasında təmin olunur. Kitabxanadan isüfadə etmək üçün
oxucudan lntem et-ә qoşulmuş kompüter və İnternetin
W W W , F T P xidmətindən istifadə vərdişi tələb edir.
§2.8. Kitabxanada informasiya təhlükəsizliyi
Kitabxananın
elektron
informasiya
ehtiyatlarının,
proqram təminatının təhlükəsizliyini təmin etmədən eti
barlı informasiya xidməti göstərmək mümkün olmaz. İn
formasiya təhlükəsizliyi dedikdə, təbii və ya süni xarak
terli, təsadüfi və ya qəsdli təsirlərdən informasiyanın və
kompüter sisteminin müdafiəsi nəzərdə tutulur. İnforma
siya təhlükəsizliyinin məqsədi informasiyanın tamlığına,
məxfiliyinin pozulmasına, informasiya daşıyıcılarının sıra
dan çıxmasına yönəlmiş təhdidləri, bu təhdidlərin mən
bəyini, onların realizə üsullannı və məqsədlərini, həmçinin
təhlükəsizliyi pozan digər hal və hərəkətləri müəyyən et
məkdir.
Məxfiliyin pozulmasına yönəlmiş təhdidlər məxfi və
ya gizli informasiyanın üstünün açılmasına yönəlib. Belə
təhdidlərin reallaşması nəticəsində informasiya ondan isti-
t a t ______________________ ______________________________
:jcb etmək hüququ olmayan səxslərə məlum olur ki.
bundan da onlar cox halda öz “ maraqlarının ödənilməsi
ucun istifadə edirlər. Kompüter şəbəkəsində saxlanılan və
ya rabitə kanalı ilə ötürülən informasiyanın tamlığının po-
zulmasına təhdidlər onun dəyişdirilməsinə və ya təhrifinə
vonəhb ki. bunlar da onun keyfiyyətinin pozulmasına və
tam məhvinə səbəb ola bilər, informasiyanın tamlığı
'b ə d n iy y ə lir səxslər tərəfindən qəsdən və ya sistemi əha
tə edən mühit tərəfindən obyektiv təsirlər nəticəsində po
zula bilər. Bu kitabxana üçün xüsusilə aktualdır. K om
püter sisteminin is qabiliyyətinin pozulması təhdidləri elə
situasiyaların yaranmasına yönəlib ki. bu zaman müəyyən
qəsdli hərəkətlər ya sistemin iş qabiliyyətini asağı salır,
ya
da
sistemin
müəyyən
ehtiyatlarından
istifadəni
mümkünsüz edir. Təhdidlər həmçinin vurulmuş ziyanın
kəmiyyətinə görə, baş vermə ehtimalına görə, meydana
çıxma səbəblərinə görə (təbii fəlakətlər, qəsdli hərəkətlər),
vurulmuş ziyanın xarakterinə görə (maddi,
mənəvi),
obyektə münasibətinə görə (daxili, xarici) də təsnif olu
nur. Praktikada təhdidlərin 80 faizi daxili, yəni müəssisə
nin öz işçiləri tərəfindən və ya onlann bilavasitə və ya
dolayısı yolla iştirakı ilə baş verir. Yalnız təhdidlərin 20
faizi kənardan icra olunur.
Xarici təhdidlər beynəlxalq, reqional və ya sahəvı
kompüter şəbəkələri vasitəsilə icra olunur. Bu şəbəkələrin
əsa» xüsusiyyəti kompüterlərin böyük ərazidə
paylanma
sıdır. Şəbəkənin konkret kompüterinə qarşı uzaq məsafə
dən hue umlara təşəbbüslər edilir. Pozucu hücum edilən
obyektdən minlərlə kilometr məsafədə ola bilər, bu zaman
_____________________________________________________________
nəinki konkret kompüter, həmçinin şəbəkə kanallan ilə
ötürülən informasiya hücuma məruz qala bilər.
, İnformasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması problemi
kompleks yanaşma tələb edir. O nun həlli üçün görülən
tədbirləri aşağıdakı qruplara bölmək olar:
— Qanunvericilik tədbirləri
— inzibati tədbirlər
—Təşkilati tədbirlər
— Proqram-texniki tədbirlər.
Qanunvericilik tədbirləri hər bir ölkənin, yerli idarə
etmə və icra orqanlarının, qəbul etdiyi qanım, qanunve
ricilik aktlarında, sərəncamlarda,
müvafiq nazirlik, ko
mitə, təşkilat tərəfindən qəbul edilmiş standart və norma
tiv sənədlərdə öz əksini tapır. Bu tədbirlərin yerinə yeti
rilməsi isə inzibati tədbirlərlə təmin olunur. İnzibati təd
birlər cinayət və inzibati xətalar məcəlləsinin müvafiq
maddələri əsasında prokurorluq, hüqüq-mühafizə və məh
kəmə orqanlan vasitəsilə yerinə yetirilir.
Təşkilati tədbirlər kitabxana və ya kitabxananın fəa
liyyət göstərdiyi müəsissə tərəfindən kitabxana ehtiyatları
nın müdafiəsi üçün qəbul edilmiş tədbirlər kompleksidir.
Bu tədbirlər müəssisənin təhlükəsizlik siyasəti əsasında
müəyyən olunur və yerinə yetirilir. Təhlükəsizlik siyasəti
nin tərkibinə şəxsi heyətin, idarəetmə aparatının və texniki
xidmətin ünvanına tələblər əks olunur. İnformasiya təhlü
kəsizliyi siyasətinin işlənməsinin əsas istiqamətləri aşağıda
kılardır:
— H ansı informasiya ehtiyatlarının və hansı ciddiliklə
qorunmasının zəruri olduğunu müəyyən elmək.
-Infoım asiya aspektində təşkilata kimin hansı ziyanı
vura büməsmı müəyyən etmək.
Təhlükəsizlik siyasətinin işlənməsi təşkilatın rəhbərliyi
tərəfindən təsdiq olunma və ətraflı sənədləşdirmə ilə başa
çatdırılır Bundan sonra planda göstərilən bütün tədbirlə
rin b a l şəkildə reallaşdınlmasma başlanılır.
Təşkilatı tədbıriər əsasən kompütcr-telekommunika-
sıya qurğularının elektrik və yanğın təhlükəsizliyinin,
mühafizəsinin təmin olunmasına, texnikadan istifadə qay
dalarına. təhlükəsizlik rejiminin, gigienik-sanitar normalara
əməl olunmasına yönəlmişdir. Bu tədbirlər xüsusi təlimat
şəklində hazırlanır
və şəxsi
heyət
bu
barədə
təli
matlandırılır.
Proqram-texniki tədbirlər informasiya təhlükəsizliyi
nin təmin olunmasında ən vacib aspektdir. Bu tədbirlər
həm daxılı, həm də xarici təhdidlərə qarsı yönəlmişdir.
1 əhiukəsızlıyı təmin etmək uçun proqram-texniki vasitə
lərlə aşağıdakı tədbirlər görülür:
1. İnformasiyanın elektron arxivinin yaradılması və
m üntəzəm olaraq yeniləşdınlməsi. Bu tədbir bu və ya
digər səbəbdən xarab və ya itirilmiş informasiyanın qis
mən bərpa olunmasını təmin edir. Adətən, müasir ser
verlər, lent və disk saxlayıcılan informasiyanın surətini
insanın ıştrakı olmadan arxivə əlavə edir. Kitabxanada
belə qurğular olmadıqda kılabxanaçı bu işi özü və mak
simum dərəcədə müntəzəm olaraq görməlidir.
2.
İnformasiya chtiyatlanndan
və kitabxananın
kompüter sistemindən qcyn-leqal istifadənin qarşısının
alınm ası. Bu tədbir kitabxananın lokal şəbəkəsinin işçi
«təruıyalannın proqram-sistem təminatının, qəsdən və ya
Ш
səriştəsizlik üzündən xarab olmasının qarşısının alınmasını,
şəbəkə serverinin İnternet vasitəsilə kənar hücumlardan
qorunmasını nəzərdə tutur.
Bu tədbir aşağıdakı üsullarla
həyata keçirilir:
a )
İdentifikasiya və autentifikasiya. İdentifikasiya
özünü adlandırmağa (öz adım bildirməyə) imkan venr.
Autentifikasiyamn köməyi ilə ikinci tərəf əmin oiur kı.
subyekt doğrudan da özünü qələmə verdiyi şəxsdir1.
Subyekt özünün əslliyini, aşağıdakı mənbələrdən ən azı
birini təqdim etməklə təsdiq edə bilər:
—onun bildiyi nəyisə (parolu, şəxsi identifikasiya nöm
rəsini, kriptoqrafik acan və s.);
—onun sahib olduğu nəyisə (şəxsi kartı və ya digər
təyinatlı analoji qurğunu);
—yalnız ona məxsus nəyisə (səs, barmaq izləri və s..
yəni ö/ünün biometrik xarakteristikalannı).
Təəssüf ki, etibarlı identifikasiya və autentifıkasiya bir
sıra prinsipial səbəblərdən çətinləşir. Birincisi, kompüter
sistemi informasiyanın alındığı şəklinə əsaslanır, başqa
sözlə desək, informasiya mənbəyi naməlum qalır. M əsə
lən, bədniyyətli əvvəlcədən «əldə etdiyi» başqasının iden
tifikasiya məlumatlarım daxil edə bilər. Deməli, identifi-
kasiya və autentifikasiya məlumatının təhlükəsiz daxil edil
məsi və verilməsi üçiiıı tədbirlər görmək lazımdır. Şəbəkə
mühitində bu xüsusilə çətindir. İkincisi, demək olar kı,
bütün autentifikasiya elementlərini oğurlamaq, öyrənmək
və saxtalaşdırmaq mümkündür. Üçüncüsü, praktikada au-
1 Aulenlifilıa&ıya tozunun sinonimi kimi bazan "asJılıyın yoxlanılma
sı" sozu də ışlədilıı.
tentihkasıyanın etibarlılımı ilə istifadəçinin və sistem admi-
rustratorunun arasında ziddiyyət yaranır. Məsələn, təhlü
kəsizlik baxımından müəyyən tezliklə, autentifikasiya mə
lumatlarını təkrar daxil edilməsini istifadəçidən xahis et
mək olar. Bu isə yorucu olmaqla yanaşı, həm də daxil
etməyə göz yetirmə ehtimalını artırır. Dördüncüsü, etibarlı
müdafiə vasitələri olduqca bahadır. Xüsusilə, biometrik
xarakteristikaların ölçülməsi vasitələri daha çox bahadırlar.
Autentifikasiyamn ən geniş yayılmış növü paroldur.
Sistem daxil edilmiş və verilən istifadəçi üçün əvvəlcədən
verilmiş parolu müqayisə edir. U st-üstə düşdüyü halda
istifadəçinin həqiqiliyi təsdiqlənmiş sayılır. 'I ədricən po
pulyarlıq qazanan digər vasitə gizli kriptoqrafik açarlardır.
Parolla autentifikasiyamn əsas üstünlüyü - sadəlikdir.
Düzgün istifadə edildikdə parollar bir cox təşkilatlar
üçün, o cümlədən kiçik və orta kitabxanalar ücün qəbul
edilən təhlükəsizlik səviyyəsini təmin edə bilər. Buna
baxmayaraq, xarakteristikalar məcmusuna görə onları ən
zəif autentifikasiya vasitəsi hesab etmək lazımdır. Parolla
rın ən prinsipial çatışmazlığı onlann elektron ələ keçiril
məsidir ". Bu çatışmazlığı istifadəçilərin təlimi və ya ad-
minstrə edilmənin təkmilləşdirilməsi ilə kompensasiya et
mək mümkün deyil. Praktiki olaraq yeganə çıxış - rabitə
xətləri ilə ötürülməzdən qabaq parolların kriptoqrafik şif-
rələnməsidir. A ncaq hər halda aşağıdakı ölçülər parol
müdafiəsinin etibarlılığını artırmağa xeyli imkan verir:
1 S 4 _________________________________________________________________________________
Xusıısi xakrr proqramları bu işin öhdəsindən asanlıqla gəlir.
185
-tex n ik i məhdudiyyətlərin qoyulması (parol çox qısa
olmamalıdır, parolda hərf, rəqəm, durğu işarələri ol
malıdır və s.);
—parolun fəaliyyət müddətinin idarə olunması, onlann
vaxtasm dəyişdirilməsi;
— parollar faylma icazənin məhdudlaşdırılması;
—sistemə uğursuz daxilolma cəhdlərinin sayının məh-
dudlaşdınlması;
— istifadəçilərin təlimi;
-p a ro l generasiya edən xüsusi proqramlardan istilada.
Sadalanan tədbirləri həmişə, hətta parolla yanaşı digər
autentifikasiya metodları istifadə olunduğu halda da tətbiq
etmək
məqsədəmüvafiqdir. Son vaxtlar autentıiikasiya
üçün tokenlərdən istifadə olunur. Token əşyadır (qurğu
dur). O na sahib olma istifadəçinin əsililiyini təsdiq edir.
Yaddaşa malik lokenlər - passiv tokenlər' və intellektual
tokenlər - aktiv lokenlər istehsal olunur. Passiv tokenlənıı
ən genis yayılan növü maqnit zolaqlı kartlardır. Belə to
kenlərdən istifadə etmək üçün klaviatura və prosessorla
təchiz olunmuş oxuma qurğusu lazımdır. Adətən istifadəçi
klaviaturada özünün şəxsi identifikasiya nömrəsini yığır,
prosessor onu kartda yazılanla müqayisə edir, həmçinin
kartın əsliliyini yoxlayır. Faktiki olaraq autentifikasiyamn
iki üsulundan istifadə olunur ki. bu da bədniyyətliııin hə
rəkətlərini xeyli çətinləşdirir. Bəzən (adətən girişə fiziki
nəzarət üçün) kartlar bilavasitə, şəxsi identifikasiya nöm
rəsi tələb olunmadan istifadə edilir. Şübhəsiz, üstünlükləri
ilə yanaşı yaddaşı olan tokenlərin müəyyən çatışmazlıqları
*
' Onlar yalnız informasiyanı saxlayır, amma rınal rlınirlar.
1*6
da var, har şeydən əvvəl onlar parollardan xeyli bahadır
lar. X üsusi oxuma qurğusu tələb olunur. İstifadə üçün
rahat deyil və s.
İntellektual tokenlər özünün hesablama gücünün ol
ması ilə xarakterizə olunur. İntellektual tokenlərin əsas
üstünlüyü onlann açıq şəbəkədə autentifikasiya üçün isti
fadə edilməsi imkanıdır. Generasiya olunan və cavab ola
raq verilən parollar daim dəyişirlər ki, bədniyyətli hətta
cari parolu ələ keçirsə belə, hiss olunacaq fayda götürə
bilməz.
Praktiki nöqteyi-nəzərdən intellektual tokenlər
birdəfəlik parollar mexanizmini realizə edir. İntellektual
tokenlərin digər üstünlüyü onlann potensial çoxfunksiyalı
olmasıdır. Onları yalnız təhlükəsizlik məqsədi ilə deyil,
məsələn, maliyyə əməliyyatlan üçün də istifadə etmək
olar. O nlann əsas çatışmayan cəhətləri qiymətinin yüksək
olması, istifadəçinin müəyyən narahatçılığıdır. İntellektual
tokenlərin adminstrə edilməsi maqnit kartlan ilə müqayi
sədə kriptoqrafik açarlan idarəetmə səbəbindən mürək
kəbdir.
Biometrik xarakteristikalara nəzarət qurğulan mürək
kəb və bahadırlar, buna görə də yalnız təhlükəsizliyə
yüksək tələblər olan təşkilatlarda istifadə olunurlar. K itab
xanalarda bu qurğulardan az hallarda,
yalnız qiymətli
məxfi, informasiyaların və proqram təminatının qorunması
üçün istifadə oluna bilər.
Çox mühüm məsələ identifikasiya və autentifikasiya
xidmətlərinin administrə olunmasıdır ki, bu bircins ol
mayan şəbəkə mühitində xüsusilə asan deyil.
Buna adə
tən əsüliyi yoxlayan аупса serverlərin (Kerberos kimi) və
ya mərkəzləşdirilmiş administrəetmə vasitələrinin tətbiqi
1*7
ilə nail olmaq olar. Q eyd edək ki, mərkəzləşdirmə nəinki
sistem administratorlannın, həmçinin istifadəçilərin də isini
yüngülləşdirir. İstifadəçi bir dəfə əslilik yoxiamasmdm ke
çərək, öz səlahiyyətləri çərçivəsində şəbəkənin bütün eh
tiyatlarına icazə əldə edir.
Dostları ilə paylaş: |