Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 2 0 1 6
Yüklə 84,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Metod Təsvir İş yerində müşahidə Öz iş yerində real məsələləri həll edən ekspertə nəzarət etmək Məsələlərin müzakirəsi Konkret məsələlərin həlli üçün verilənlər, biliklər və prosedur formalarının üzə çıxarılması Məsələlərin təsviri Hər bir mümkün cavab kateqoriyası üçün ekspertə prototip məsələləri təsviri etməyi xahiş etmək Məsələnin təhlili Konkret mühakimə addımlarının məntiqi əsaslarını çıxarmaq məqsədi ilə həll üçün ekspertə bir sıra praktiki məsələləri təqdim etmək Sistemin son hala gətirilməsi Müsahibə (intervyu) zamanı üzə çıxarılmış, qaydaların həlli və istifadəsi üçün bir neçə məsələnin təqdim edilməsini ekspertdən xahiş etmək Sistemin qiymətləndirilməsi Sistemin işini yoxlamağı və prototip sistemin qayda və quruluş idarəetməsinin tənqidini ekspertdən xahiş etmək . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------226------------------------------------ Sistemin yoxlanması Ekspert və sistem prototipi tərəfindən müqayisə və qiymətlən- dirmə üçün digər müstəqil ekspertlər tərəfindən misal gətirmək Biliklərin çıxarılması prosesini asanlaşdırmaq üçün İnternet və ya İntranetdən də istifadə oluna bilər. Əgər biliklər mühəndisi və ekspertlər müxtəlif yerlərdədirlərsə elektron intervyu vermək olar. Ekspertlər, həmçinin, biliklər biliklər bazasını məsafədən təsdiq və müşaiyət edə bilərlər. İnternet vasitəsi ilə sənədləşdirilmiş biliklər əldə oluna bilər. Biliklərin identifikasiyası (müəyyən edilməsi) problemdir. Bu, intellektual agentlər tərəfindən ifadə edilə bilən məsələdir. Paylanmış hipermedia sistemi olan Veb sistemi vasitəsi ilə İnternetə çıxışı olan, qeyri-rəsmi biliklərə avtomatik quruluş verilməsi də aktual olaraq qalır. İnsan- maşın qarşılıqlı əlaqə kanallarının biliklərə əsaslanan imkanlarının genişlənməsi hipermedia texnologiyası olan Veb vasitəsilə sistemin inkişafı üçün ideal yanaşmanı təmin edir. Bir çox axtarış Veb – mexanizmləri xüsusi tələbat və sorğulara görə tələb olunan informasiyanın identifikasiyası və çatdırılması üçün intellektual agentləri özündə saxlayır. Veb-mexanizm vasitəsi ilə təmin olunan informasiya miqdarının eksponensional artımı müəyyən hipermedia sistemlərində strukturlaşdırma metodlarının inkişafına təkan vermişdir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------227------------------------------------ Hipremedia texnologiyaları və biliklərin çıxarılması metodları arasındakı bu cür inteqrasiya biliklərin çıxarılması üçün güclü alət rolunu oynaya bilər. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------228------------------------------------ . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------229------------------------------------ TƏLƏB VƏ TƏKLİFİN ÖYRƏNİLMƏSİNDƏ İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏRDƏN İSTİFADƏ İMKANLARI Tutaq ki, telefon distribüterliyi sahəsində fəaliyyət göstərən firmanın öz məhsullarına olan tələbi öyrənmək və buna uyğun təklifini qurmaq üçün ekspert sistemə ehtiyacı var. Bu istəyi həyata keçirmək üçün ekspert sistemi qurulmazdan əvvəl marketinq sahəsində tədqiqat aparmaq lazımdır. Bu isə marketinq tədqiqatının bir aləti olan sorğu ilə həyata keçirilə bilər. Belə hesab edək ki, telefon distribüterliyi sahəsində fəaliyyət göstərən firma hansı telefon şirkətinin markasına və hansı qiymətdə telefona daha çox tələbat olduğunu aydınlaşdırmaq istəyir. Bunun üçün müəyyən formada anketlər hazırlanır və bu anketlərin əsasında mini sorğu aparılır. 50 nəfər arasında aparılan mini sorğunun nəticələrinə görə soruşulanların 54%-i qadın, 46%-i isə kişi olmaqla, 94%-i 18-40 yaş arasında olmuşdur. “Telefonunuzu dəyişmək fikriniz varmı?” sualına cavab olaraq soruşulanların 29-u (58%-i) “Bəli”, 17-si (34%-i) “Xeyr” və 4-ü (8%-i) “Bilmirəm” cavabını vermişlər. “Telefonunuzu dəyişmək fikriniz varmı?” sualına “Bəli” deyənlərin 16-sı “Nokia”, 1-i “Sony Ericsson”, 7-si . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------230------------------------------------ “Siemens”, 4-ü “Samsung” və 1-i digər markalı telefon almaq arzusunda olduğunu bildirmişdir. Buradan belə nəticə alınır ki, istifadəçilərin və telefon almaq istəyən istehlakçıların əksəriyyəti “Nokia” markalı telefona üstünlük verirlər. Sonuncu suala – “Təxminən qiyməti nə qədər olan telefon almağa imkanınız çatar?” sualına cavab olaraq soruşulanlardan 4 nəfəri (8%-i) “100$-dan aşağı”, 9 nəfəri (18%-i) “100-150$ arası”, 12 nəfəri (24%-i) “150- 200$ arası”, 8 nəfəri (16%-i) “200-250$ arası” və 17 nəfəri (34%-i) “250$-dan yuxarı” cavabını vermişlər. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------231------------------------------------ EKSPERT SİSTEMLƏRİNİN QURULMASI TEXNOLOGİYASI Artıq qeyd edildiyi kimi, ekspert sistemlər - konkret sahənin mütəxəssislərinin biliklərinin məcmusu əsasında yaradılan və nisbətən az təcrübəli istifadəçilər üçün nəzərdə tutulan mürəkkəb proqramlar toplusudur. Ekspert sistemlərinin əsas üstünlüyü bilik və məlumatların yığılması və uzun müddət saxlanmasıdır. İnsandan fərqli olaraq ekspert sistemləri istənilən informasiyaya obyektiv yanaşırlar ki, bu da aparılan təcrübənin keyfiyyətini artırır. Böyük həcmli biliklərin emalını tələb edən məsələlərin həllində səhvlərin başvermə ehtimalı çox aşağıdır. Ekspert sistemləri biliklər bazasından, çıxarış altsistemindən (məsələlərin həll olunması üçün istifadə olunan qaydalar məcmusudur), izahat altsistemindən, biliklərin mənimsənilməsi altsistemindən və dialoq prosessorundan ibarətdir. Çıxarış altsistemini yaradarkən süni intellekt məsələlərinin həlli metodlarından da istifadə olunur. Ümumilikdə ekspert sistemlərinin işləmə prosesini belə təsvir etmək olar: lazımi informasiyanı almağı arzulayan istifadəçi ekspert sisteminə istifadəçi intefeysi vasitəsilə sorğu göndərir; həlledici, biliklər bazasından istifadə edərək müvafiq tövsiyəni hazırlayır və izahat . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------232------------------------------------ altsisteminin köməyi ilə öz fikirlərinin gedişini istifadəçiyə çatdırır. Ekspert sistemlərinin yaradılmasında bir çox əngəllər meydana çıxır. Bu, ilk öncə onunla bağlıdır ki, sifarişçi hazırlanan sistemə öz tələblərini həmişə dəqiq olaraq ifadə edə bilmir. Bundan əlavə, psixoloji bir çətinlik də var ki, bu da mütəxəssislərin sistemin məlumat bazalarını yaradarkən maşının onları “əvəz” etməsindən qorxaraq öz biliklərini maşına bilərəkdən az ötürürlər. Lakin bu qorxunun heç bir əsası yoxdur, çünki ekspert sistemləri öyrənmək qabiliyyətinə malik deyillər, onların ağlı və intuisiyası yoxdur. Hal-hazırda isə yuxarıda bəhs etdiyimizə, yəni ekspert sistemlərinin özü-özünə öyrənmə qabiliyyətini kəşf etmək üçün təcrübələr və işlər aparılır. Bununla belə, ekspert sistemləri hələ də bir-çox sahələrdə və ekspert işləməyən sahələrdə tətbiq olunmur. Ümumiyyətlə ekspert sistemlərinin hazırlanması sahəsində terminologiya öz şəklini tez-tez dəyişir, lakin buna baxmayaraq biz əsas terminləri nəzərdən keçirək. İstifadəçi – predmet sahəsinin mütəxəssisidir. Yaradılan ekspert sistemi onun üçün nəzərdə tutulub. Adətən onun ixtisas səviyyəsi o qədər də yüksək olmur və o ekspert sistemlərinin köməyinə ehtiyac duyur. Biliklər üzrə mühəndis – ekspert və biliklər bazası arasında aralıq bufer kimi çıxış edən süni intellekt sahəsi üzrə mütəxəssis. Sinonimlər: koqnitoloq, mühəndis- interpretator, analitik. İstifadəçi interfeysi – informasiyanın daxil edilməsi və nəticənin alınması mərhələsində ekspert . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------233------------------------------------ sistemləri ilə istifadəçilər arasında dialoqu yaradan proqram kompleksi. Biliklər bazası – ekspert sistemlərin əsas komponenti olub, onun “intellektual bacarığını” təşkil edir. Ekspert sistemlərin digər komponentlərindən fərqli olaraq biliklər bazası sistemin “dəyişilən” hissəsidir. Bu, məsləhətlərarası (bəzi sistemlərdə elə məsləhət zamanı) təcrübə mübadiləsi və biliklər mühəndisinin istifadəsi zamanı dola və modifikasiya oluna bilər. Ekspert sistemlərinə biliklərin təqdim olunmasının bir neçə üsulu var, lakin onların hamısının ortaq cəhəti biliklərin simvol formasında (biliklərin təqdim olunmasının elementar komponentləri mətn, siyahı və digər simvol strukturlarıdır ) təqdim olunmasıdır. Bununla da ekspert sistemlərində mühakimələr prosesi ardıcıl simvol dəyişmələri kimi təqdim olunan mühakimələrin simvol təbiəti prinsipi ilə həyata keçir. Həlledici – biliklər bazasında olan biliklər əsasında ekspertin fikirlərinin gedişini modelləşdirən proqramlar. Sinonimlər: deduktiv maşın, çıxarış maşını, məntiqi nəticəçıxarma bloku. İzahat altsistemi – istifadəçiyə: “Bu və ya digər məsləhətlər necə alınmışdır?” və “Nəyə görə sistem məhz belə nəticə qəbul etmişdir?”-suallarına cavab verən proqram. “Necə” sualına cavab – məlumat bazasında istifadə olunan fraqmentlərin nəticənin alınması üçün bütün prosesin, yəni bütün addımların zəncirvari nəticəsi kimi istiqamətlənməsindən ibarətdir. “Nəyə görə” sualına cavab verərkən sistem bir addım əvvəldə alınmış nəticəyə qayıdır, yəni geri bir addım atır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------234------------------------------------ Biliklər bazasının intellektual redaktoru – biliklər üzrə mühəndisin dialoq rejimində biliklər bazası yaratmağa imkan verən proqram. Özündə, baza ilə işləməyi asanlaşdıran menyu sistemini, biliklərin təqdimolunma dili şablonunu, kömək rejimini (“help”) və digər xidmət vasitələrini birləşdirir. Ekspert sistemlərinin hazırlanmasını gerçəkləşdirən kollektivdə azı bu 4 nəfər olmalıdır: • Ekspert; • Biliklər üzrə mühəndis; • Proqramçı; • İstifadəçi. Sistemin hazırlanmasında əsas fiqur biliklər üzrə mühəndisdir. Ekspert sistemlərinin hazırlanması mərhələləri digər proqram məhsullarından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Ekspert sistemlərinin yaradılması təcrübəsi göstərdi ki, onların hazırlanmasında ənənəvi proqramlaşdırmada qəbul olunan medotologiyanın istifadə edilməsi ekspert sistemlərin hazırlanması prosesini ya həddindən artıq uzadır, ya da ümumiyyətlə, mənfi nəticələrə gətirib çıxarır. Ekspert sistemlərinin istifadəsi o zaman mümkündür ki, ekspert sistemlərinin hazırlanması mümkünlüyü və biliklər mühəndisliyi metodlarının həll edilən məsələyə uyğunluğu təsdiq olunsun. Ekspert sisteminin hazırlanmasının mümkünlüyü üçün ən azından həll ediləcək məsələ eyni vaxtda aşağıdakı bir neçə tələbə cavab verməlidir: . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------235------------------------------------ • Predmet oblastında məsələləri yeni mütəxəssislərdən daha yaxşı həll edən ekspertlər vardır; • Ekspertlər təqdim olunan məsələnin qiymətləndirilməsində eyni fikirdədirlərsə, məsələyə ekspert sisteminin qiymət verməsindən başqa bir yol qalmır; • Ekspertlər istifadə etdikləri metodları adi dillə deyə və izah etmə qabiliyyətinə malikdirlər, əks halda, ekspert biliklərini “çıxarmaq” və onları ekspert sistemlərinə daxil etmək çətin olur; • Məsələnin həlli hərəkət deyil, yalnız mühakimə və fikir tələb edir; • Qarşıya qoyulan məsələ çox çətin olmamalıdır (yəni, ekspertin bu məsələni həll etməsi imkanı həftələrlə deyil, bir neçə saat və ya gün olmalıdır); • Məsələlərin rəsmi şəkildə ifadə olunması zərurəti olmasa da, bu sahədə çalışanlar üçün (heç olmazsa, ekspert üçün) aydın olan ümumi anlayış və məfhumlarla ifadə olunmalıdır. Verilən məsələdə ekspert sistemlərinin istifadəsi mümkün ola bilər, lakin təsdiq olunmaya bilər. Ekspert sistemlərin tətbiqi aşağıdakı faktorlarla təsdiqlənə bilir: • Məsələnin həlli əhəmiyyətli dərəcədə səmərə (məsələn, iqtisadi səmərə) verir; • İnsan-ekspertin istifadə olunmaması ya ekspertlərin sayının azlığından, ya da ekspertizanın eyni zamanda müxtəlif yerlərdə yerinə yetirilməsinin vacibliyindən asılıdır; . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------236------------------------------------ • Ekspert sistemlərinin istifadəsi o zaman məqsədəuyğundur ki, informasiyanın ötürülməsi anında ekspert informasiya və ya vaxt itirir. Əgər həll edilən məsələ aşağıdakı xarakteristikaların məcmusuna malikdirsə, onda məsələ ekspert sistemlərinin metodlarına uyğundur: • Məsələ riyazi metodlar və ənənəvi proqramlaşdırmada qəbul olunan rəqəmlərlə manipulyasiya etməklə deyil, təbii yol olan simvollar (yəni, simvolik mühakimələrin köməyilə) vasitəsilə manipulyasiya etməklə həll edilə bilər; • Qoyulan məsələ alqoritmik yox, evristik təbiətə malik olmalıdır, yəni onun həlli evristik qaydaların tətbiqini tələb etməlidir. • Qoyulan məsələ ekspert sistemlərinin hazırlanmasına çəkilən xərcləri ödəmək üçün kifayət qədər çətin olmalıdır. Lakin məsələnin çətinliyi elə olmalıdır ki, ekspert sistemi onu həll edə bilsin. Ekspert sistemlərinin yaradılması prosesində aşağıdakı 6 mərhələni özündə birləşdirən texnologiyalar verilmişdir: • İdentifikasiya, • Konseptuallaşdırma, • Formalaşdırma, • İcra, • Yoxlama, • Təcrübi istismar. İdentifikasiya mərhələsində həllə lazım olan məsələlər, işin məqsədi, ekspert və istifadəçi tipləri müəyyən edilir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------237------------------------------------ Konseptuallaşdırma mərhələsində alət vasitələri seçilir və bütün növ biliklərin təqdim olunma üsulları müəyyən edilir, əsas anlayışlar formalaşdırılır, biliklərin təsvir üsulları müəyyənləşdirilir, sistemin işi modelləşdirilir, fiksə olunmuş anlayış, systemlərin məqsədinin adekvatlılığının, həll metodlarının, biliklərin təqdimi və manipulyasiyası vasitələrinin qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. İcra mərhələsində biliklər bazasının ekspert tərəfindən doldurulması həyata keçirilir. Nəzərə alsaq ki, ekspert sistemlərin əsasını biliklər təşkil edir, onda biz bu mərhələni ən vacib və ən çox zəhmət tələb edən mərhələ adlandıra bilərik. Biliklərin əldə olunması prosesi biliklər üzrə mühəndis tərəfindən real məsələnin həlli üzrə ekspert fəaliyyətinin əsasında həyata keçirilir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------238------------------------------------ . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------239------------------------------------ Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Аверьянов А.Н. Системное познания мира. - М.: Политиздат,1985. 2. Адамар Ж. Исследование психологии процесса изобретения в области математики. - М.: Сов. радио, 1970. 3. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, I cild, Bakı, 1976. 4. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, I I cild, Bakı, 1978. 5. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, I I I cild, Bakı, 1979. 6. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, IY cild, Bakı, 1980. 7. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, Y cild, Bakı, 1981. 8. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, YI cild, Bakı, 1982. 9. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, YI I cild, Bakı, 1983. 10. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, YI I I cild, Bakı, 1984. 11. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, IX cild, Bakı, 1986. 12. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, X cild, Bakı, 1987. 13. Айзерман М.А., Завалишин Н.В., Пятницкий Е.С. Глобальные функции множеств в теории выбора . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------240------------------------------------ альтернатив // Автоматика и телемеханика. 1977. N3. С. 111-125; N5. С. 103-113. 14. Андрейчиков А.В., Андрейчикова О.Н. Интеллектуальные инфомационные системы. М.:Финансы и статистка, 2004. -424 с. 15. Альтшулер Г.С. Алгоритм изобретения. - М.: Московский рабочий, 1973. 16. Альтшулер Г.С. Найти идею. - Новосибирск: Наука, 1986. 17. Арбиб М. Метафорический мозг. - М.: Мир, 1976. 18. Беллман Р., Заде Л. Принятие решений в расплывчатых условиях. - В кн.: Вопросы анализа и процедуры принятия решений. - М.: Мир, 1976. C. 172-215. 19. Белоногов Г.Г., Богатырев В.И. Автоматизированные информационные системы. - М.: Сов. радио, 1973. 20. Бендарт Дж., Пирсол А. Измерение и анализ случайных процессов. - М.: Мир, 1974. 21. Бир С. Кибернетика и управление производством. - М.: Наука, 1965. 22. Блехман И.И., Мышкис А.Д., Пановко Я.Г.Прикладная математика: предмет, логика, особенности подходов. - Киев: Наукова думка, 1976. 23. Блэкуэлл Д., Гиршик М.А. Теория игр и статистических решений. - М.: ИЛ, 1958. 24. Богданов А.А. Всеобщая организационная наука (тектология). В 3 т. М., 1905-1924. Т.3. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------241------------------------------------ 25. Борисов А.Н., Левченков А.С. Методы интерактивной оценки решений. - Рига: Зинатне, 1982. 26. Бриллюэн Л. Наука и теория информации. - М.: Физмат-гиз, 1960. 27. Бриллюэн Л. Научная неопределенность и информация. - М.: Сов. радио, 1970. 28. Буш Г.Я. Основы эвристики для изобретателей. - Рига: Зинатне, 1977. 29. Бэкон Ф. Соч. В 2 т. М.,1978. Т. 2. 30. Вазина К.Я., Тарасенко Ф.П. Эффективный метод решения проблем // Вестник высшей школы. 1987. N7. С. 7-13. 31. Ватель И.А., Ерешко Ф.И. Математика конфликта и сотрудничества. - М.: Знание, 1973. 32. Ващенко Н.Д., Гладун В.П., Стогний А.А. Применение системы АНАЛИЗАТОР в научно- исследовательских работах // УС и М. 1978. N3. С. 104-107. 33. Винер Н. Кибернетика. - М.: Сов. радио, 1968. 34. Винер Н. Кибернетика и общество. - М.: ИЛ, 1958. 35. Вишнев С.М. Экономические параметры. М.: Наука, 1968. 36. Гаек Я., Шидак З. Теория ранговых критериев. - М.: Наука, 1971. 37. Гегель Г. Энциклопедия философских наук, т.1,М., 1974. 38. Глебова В.Д. и др. Что такое социалистическая интеграция. М., Экономика, 1973. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------242------------------------------------ 39. Гуд Г.Х., Махал Р.Э. Системотехника. Введение в проектирование больших систем. - М.: Сов. радио, 1962. 40. Гутштейн А.И. Кибернетика в экономическом регулировании производства. М., Экономика, 1972. 41. Дегтярев Ю.И. Исследование операций. - М.: Высш. шк., 1986. 42. Декарт Р. Избр. произв. М., 1950. 43. Демьяненков В.З. Проблема понимания как предмет вычислительной лингвистики. - В кн.: Лингвистическое обеспе-чение информационных систем, - М., 1987. 44. Джонс Дж.К. Методы проектирования. - М.: Мир, 1986. 45. Дмитриев Ю.Г., Устинов Ю.К. Статистическое оценива-ние распределений вероятностей с учетом дополнительной информации. - Томск: ТГУ, 1988. 46. Ефимов А.Н. Информационный взрыв: проблемы реаль-ные и мнимые. - М.: Наука, 1985. 47. Ефимов А.Н. Элитные группы их возникновение и эволюция // Знание - сила. 1988. N1. С. 56-64. 48. Ефимов А.Н., Кутеев В.М. Исследование и моделирование некоторых свойств элитных групп // Изв. АН СССР. Техническая кибернетика. 1980. N3. С. 177-185. 49. Ефимов А.Н., Кутеев В.М. Ранговые процедуры управ-ления эволюцией элитных групп // Изв. АН СССР. Техническая кибернетика. 1980. N6. С. 3-12. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------243------------------------------------ 50. Жаблон К., Симон Ж.-К. Применение ЭВМ для числен-ного моделирования в физике.-М.: Наука,1983. 51. Загоруйко Н.Г., Елкина В.Н., Лбов Г.С. Алгоритмы обнаружения эмпирических закономерностей. - Новосибирск: Наука, 1985. 52. Закревский А.Д. Логика распознавания. - Минск Наука и техника, 1988. 53. Зарипов Р.Х. Машинный поиск вариантов при моделиро-вании творческого процесса . - М.: Наука, 1983. 54. Зинченко В.П. Человеческий интеллект и технократичес-кое мышление // Коммунист. 1988. № 3. С. 96-104. 55. Каипов В.Х., Селюгин А.А., Дубровский С.А. О решении некоторых задач управления методами прикладной теории расплывчатых множеств. Podstawy Sterowania, T.15 (1985). Z. 1-2, P. 19-40. 56. Калашников В.В. Сложные системы и методы их анализа. - М.: Знание, 1980. 57. Калман Р., Фалб П., Арбаб М. Очерки по математической теории систем. - М.: Мир, 1971. 58. Квейд Э. Анализ сложных систем. - М.: Сов. радио, 1969. 59. Кемени Дж., Снелл Дж. Кибернетическое моделирование. Некоторые приложения. - М.: Сов. радио, 1972. 60. Ким А.Н., Бузурханов В.Б., Камилов М.М. Программно-распознающий комплекс ПРАСК. - “Алгоритмы и программы”. Ташкент, 1975. Вып. 17. С. 3-12. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------244------------------------------------ 61. Копылов И. Электромеханика Всемирного потопа. http://www.ng.ru, №11, 15 декабр 1999. 62. Ланге О. Введение в экономическую кибернетику.М.: Прогресс, 1968. 63. Лбов Г.С. Методы обработки разнотипных эксперимен-тальных данных. - Новосибирск: Наука, 1981. 64. Лем С. Сумма технологий. - М.: Мир, 1968. 65. Леман Э. Проверка статистических гипотез. - М.: Наука, 1964. 66. Леонардо да Винчи. Избр. естественно- научные произв. - М.: АН СССР, 1965. 67. Лернер А.Я. Начала кибернетики. - М.: Наука, 1967. 68. Лефевр В.Д. Конфликтующие структуры. - М.: Сов. радио, 1973. 69. Льюс Р.Д., Райфа Х. Игры и решения. Введение и крити-ческий обзор. - М.: ИЛ, 1961. 70. Лэсдон Л.С. Оптимизация больших систем. - М.: Наука, 1975. 71. Maqsud Fərhadoğlu. Fəlsəfənin əsasları (dərs vəsaiti). II nəşr. Bakı, ”Maarif”,1998. 72. Мазур М. Качественная теория информации. Перевод с польского. М.: Мир, 1974. 73. Майер А.Г., Леонтович Е.А. Об одном неравенстве, связанном с интегралом Фурье // ДАН СССР, 1934. T. IY. N7. c. 353-360. 74. Макаров И.М. и др. Теория выбора и принятия решений. - М.: Наука, 1987. 75. Marks K. Kapital, I cild.Bakı, 1989. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------245------------------------------------ 76. Математика и кибернетика в экономике. (Словарь-спра-вочник). М., Экономика, Изд. 2-е, 1975. 77. Машунин Ю.К. Методы и модели векторной оптимизации. - М.: Наука, 1986. 78. Меерович Г.А. Эффект больших систем. - М.: Знание, 1985. 79. Месарович М. Теория систем и биология. Точка зрения теоретика. - В сб.: Теория систем и биология. - М.: Мир, 1971. 80. МИКРО, НАНО И ЕЩЕ МЕНЬШЕ. «Наука и Жизнь» электронная версия, http://nauka.relis.ru, 1999. 81. Миркин Б.Г. Проблема группового выбора. - М.: Наука, 1974. 82. Моисеев Н.Н. Люди и кибернетика. - М.: Молодая гвардия, 1984. 83. Молодцов Д.А. Устойчивость принципов оптимизации. - М.: Наука, 1987. 84. Мороз А.И. Курс теории систем. - М.: Высш. шк., 1987. 85. Моррисей Дж. Целевое управление организаций. - М.: Сов. радио, 1979. 86. Musayev B.S., Musayev İ.K. İqtisadi kibernetikanın əsasları. Bakı, 1974. 87. Musayev İ.K. İnformasiya və kodlaşdırma nəzəriyyəsi. Bakı, 1977. 88. Musayev İ.K. və b. İqtisadi informasiyanın maşınla işlənməsi. Bakı,1982. 89. Musayev İ.K. Dil, Yaddaş, Vətən, Vətəndaş. Bakı, “Azərbaycan Ensiklopediyası”, 1995. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------246------------------------------------ 90. Musayev İ.K. Problemə yiyələnmək səlahiyyəti. Bakı, 1999. 91. Мюллер И. Эвристические методы в инженерных разра-ботках. - М.: Радио и связь, 1984. 92. Нейман фон Дж. Вычислительная машина и мозг. Пер. с англ. ”Кибернетический сборник” вып.1,М.: ИЛ 1963. 93. Неуймин Я.Г. Модели в науке и технике. - Л.: Наука, 1984. 94. Нечипоренко В.И. Структурный анализ систем. - М.: Сов. радио, 1977. 95. Новицкий В. «Камень преткновения» в физике!. http://www.nit.kiev.ua, 12 август 1999. 96. Одрин М.В., Картавов С.С. Морфологический анализ систем. - Киев: Наукова думка, 1977. 97. Оптнер С.Л. Системный анализ для решения деловых и промышленных проблем. - М.: Сов. радио, 1969. 98. Орлов А.И. Задачи оптимизации и нечеткие переменные. - М.: Знание, 1980. 99. Орлов Н.А. Методологические основы конструирования. - Русе (НРБ): ВТУ, 1986. 100.Орловский С.А. Проблемы принятия решений при расплывчатой информации. - М.: Наука, 1981. 101.Тельц Д., Эндрюс Ф. Ученые в организациях. Об оптимальных условиях для исследований и разработок. - М.: Прогресс, 1973. 102.Перегудов Ф.И., Тарасенко Ф.П. Введение в системный анализ: Учеб. пособие для вузов. - М.: Высш. шк., 1989. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------247------------------------------------ 103.Перегудов Ф.И. и др. Основы системного подхода. - Томск: ТГУ, 1976. 104.Перегудов Ф.И. Основы системного проектирования АСУ организационными комплексами.- Томск: ТГУ, 1984. 105.Перегудов Ф.И. и др. Системное проектирование АСУ хозяйством области. - М.: Статистика, 1977. 106. Поспелов Г.С. Искусственный интеллект – основа новой информационной технологии. М.: Наука, 1988. -278 с. 107. Поспелов Д.А. Левитин К.Е. Будущее искусственного интеллекта. М.: Наука, 1991. -217 с. 108.Поспелов Д.А. Логико-лингвистические модели в системах управления. - М.: Энергоиздат, 1981. 109.Поспелов Д.А. Ситуационное управление. Теория и практика. - М.: Наука, 1986. 110.Пойа Д. Математика и правдоподобные рассуждения. - М.: ИЛ, 1957. 111.Половинкин А.И. Основы инженерного творчества. - М.: Машиностроение, 1988. 112.Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса. - М.: Прогресс, 1986. 113.Пфанцагль И. Теория измерений. - М.: Мир, 1976. 114.Райфа Г. Анализ решений. Введение в проблемы выбора в условиях неопределенности. - М.: Наука, 1977. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------248------------------------------------ 115.Раппопорт А. Матерматические аспекты абстрактного анализа систем. - В сб. Исследования по общей теории систем. - М.: Мир, 1969. 116.Растригин Л.А. Адаптация сложных систем. - Рига: Зинатне, 1981. 117.Растригин Л.А. Кибернетика и познание.- Рига: Зинатне, 1978. 118.Растригин Л.А. Современные принципы управления сложными объектами. - М.: Сов. радио, 1980. 119.Раудис Ш., Пикялис В., Юшкявичус К. Система оперативной разработки распознающих алгоритмов (СОРРА) // Статистические проблемы управления, 1977. Вып. 27. С. 3-27. 120.Рафаэл Б. Думающий компьютер. - М.: Мир, 1979. 121.Рахвалский В.М. Надежность кибернетических систем. М.: Знание, 1969. с.21] 122.Розенблют А., Винер Н. Роль моделей в науке.- В кн.: Неуймин Я.Г. Модели в науке и технике. - Л.: Наука, 1984. 123.Саати Т. Математические методы исследования опера-ций. М.: МО, 1963. 124.Седов Л.И. Теория подобия и размерности в механике. - М.: ГИТТЛ, 1954. 125.Сироджа И.Б. и др. Пакет прикладных программ классификационной обработки данных (ППП КОД-2). - В кн.: Матем. методы анализа динамических систем. Харьков, 1983. Вып. 7. С. 127-134. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------249------------------------------------ 126.Сотсков Б.С. Основы теории и расчета надежности элементов и устройств автоматики и вычислительной техники. М.: Высшая школа, 1970. 127.Тарасенко Ф.П. Введение в курс теории информации. - Томск: ТГУ, 1963. 128.Тарасенко Ф.П. Непараметрическая статистика. - Томск: ТГУ, 1976. 129.Тарасенко Ф.П. О принципиальных трудностях балльной оценки научной деятельности // Вестник АН СССР. 1976. N6. С. 69-75. 130.Тийт Э.А., Тоодинг Л.М. Опыт анализа научных исследований при помощи пакетов программ в ТГУ. - В сб.: Материалы Всесоюзн. школы “Программно-алгоритмическое обеспечение прикладного многомерного статистич. анализа”. - Ереван: ВЦ Госплана Арм. ССР, 1979. С.120. 131.Тутубалин В.Н. Теория вероятностей. Краткий курс и научно-методические замечания. - М.: МГУ, 1972. 132.Тьюки Дж. Анализ результатов наблюдений. - М.: Мир, 1981. 133.Тюрин Ю.Н. Статистические методы анализа экспертных оценок. - М.: Наука, 1977. 134.Уемов А.И. Системный подход и общая теория систем. - М.: Мысль, 1978. 135.Федоренко Н.П. О методах социально- экономического прогнозирования. - В кн.: Методология прогнозирования экономического развития СССР. - М.: Экономика, 1971. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------250------------------------------------ 136.Фейнман Р. Характер физических законов. - М.: Мир, 1968. 137.Финк Л.М. Сигналы. Помехи. Ошибки... - М.: Радио и связь, 1984. 138.Фишберн П. Теория полезности для принятия решений. - М.: Наука, 1978. 139.Форрестер Дж.Б. Антиинтуитивное поведение сложных систем. - В сб.: Современные проблемы кибернетики. - М.: Знание, 1977. 140.Френкс Л. Теория сигналов. - М.: Сов. радио, 1974. 141.Хагер Н. Этапы формирования моделей. - В сб.: Эксперимент. Модель. Теория. -М.-Берлин: Наука, 1982. 142.Холл А. Опыт методологии для системотехники. - М.: Сов. радио, 1975. 143.Худсон Д. Статистика для физиков. - М.: Мир, 1967. 144.Хьюбер П. Робастность в статистике. - М.: Мир, 1984. 145.Черняк Ю.И. Разработка системы экономической информации. Сб. Системы экономической информации. Отв. ред. акад. Н.П.Федоренко. М., Наука, 1967. 146.Черняк Ю.И. Анализ и синтез систем в экономике. - М.: Экономика, 1970. 147.Черняк Ю.И. Системный анализ в управлении эконо-микой. - М.: Экономика, 1975. 148.Черчмен У., Акофф Р., Арноф Л. Введение в исследо-вание операций. - М.: Наука, 1968. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------251------------------------------------ 149.Чешев В.В. Проблема реальности в классической и совре-менной физике.-Томск: ТГУ,1984. 150.Шапиро Д.И. Принятие решений в системах организаци-онного управления: использование расплывчатых категорий. - М.: Энергоатомиздат, 1983. 151.Шрейдер Ю.А., Шаров А.А. Системы и модели. - М.: Радио и связь, 1982. 152.Штофф В.А. Моделирование и философия. - М.-Л.: Наука, 1966. 153.Шэннон К. Бандвагон. - В сб.: Работы по теории инфор-мации и кибернетике. - М.: ИЛ, 1963. 154.Шэннон К., Уивер В. Математическая теория связи. - В сб.: Работы по теории информации и кибернетике. - М.: ИЛ, 1963. 155.Шэннон Р. Имитационное моделирование систем – искусство и наука. - М.: Мир, 1978. 156.Элти Дж., Кумбс М. Экспертные системы: концепции и примеры. - М.: Финансы и статистика, 1987. 157.Энциклопедия кибернетики. - Киев: Укр. энц., 1975. Т. II. 158.Эшби У.Р. Введение в кибернетику. - М.: ИЛ, 1959. 159.Эшби У.Р. Конструкция мозга. - М.: ИЛ, 1962. 160.Эшби У.Р. Несколько замечаний. - В сб.: Общая теория систем. - М.: Мир, 1966. 161.Юдин Д.Б., Юдин А.Д. Число и мысль. - М.: Знание, 1985. Вып. 8. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------252------------------------------------ 162.Янг С. Системное управление организацией. - М.: Сов. радио, 1972. 163.Янч Э. Прогнозирование научно- технического процесса. - М.: Прогресс, 1970. 164.Bertalanffy L. An Outline of General Sistem Theory - "British J. for Phil. Of Sci". 1950, vol. 1., N2, 134-165. 165.Checkland P. Rethinking a Sistem Approach. In: Tomlison R., Kiss I. (Eds.) “Rethinking the Process of Operation Research and Sistem Analysis”, Pergamon Press, 1984. P. 43-66. 166.Cotgrove S. Catastrophe or Cornucopia: the Environment, Politics and the Future. Viley, Chichester, 1982. 167.Dror Y. Design for Policy Sciencens. N. - Y., American Elsevier, 1971. 168.Eddington A. The Nature of the Physical World. Univ. of Mich. Press, 1958. 169.Ester J. Concept of efficiency and fuzzy aggregation rules. In: Large-Scale Modelling and Interactive Decision Analysis. (Eds.: Fandel G., Grauer M., Kurzhanski A., Wierzbicki A.), Berlin, Springer,1986. 170.Ester J, Troeltzsch F. On generalized notions of efficiency in MCDM. // Sistems Anal. Model. Simul., 1986, 3, Heft 2. 171.Gray R.M., Davisson L.D. Random Processes; A Mathematical Approach for Engineers. New Jersey: Prentice - Hall Inc., 1986. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------253------------------------------------ 172.Hatry H.P. Measuring the Effectiveness of Nondefence Public Programs. Operations Research, 1970, 18(5), 774. 173.Kindler J., Kiss I. Future Methodology Based on Past Assymptions? In: “Rethinking the Process of Operational Research and Sistem Analysis”, Pergamon Press, 1984, p. 1-17. 174.Lewandowski A., Wertbicki A. Theory, Software and Testing Examples in Decision Support Sistems.Working paper WP-88-071, International Institute for Applied Sistems Analysis, Laxenburg, Austria, 1988. 175.Mitroff I.I. Why our pictures of the world do not work anymore. In: Lawler et al. (Eds.) “Doing Research that is Useful for Theory and Practice”, Tossey - Boss, San Francisco, 1985. 176.Rivett P. Perfection of Means. Confusion of Goals. Paper to IIASA Roundtable, 1986. 177.Seo F., Sakawa M. Fuzzy Miltivariate Utility Analysis for Collective Choice. IEEE Trans., 1985, SMC, vol. 15, N 1, 45-53. 178. Zadeh L.A. Similarity relations and fuzzy orderings. // Inform. Sci., 1971. Vol. 3. P. 177-200. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------254------------------------------------ Q E Y D Ü Ç Ü N . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------255------------------------------------ Q E Y D Ü Ç Ü N . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------256------------------------------------ Document Outline
Yüklə 84,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|