Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 2 0 1 6
Yüklə 84,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BİLİKLƏRİN MƏNTİQİ MODELLƏRİ VƏ MƏNTİQİ NƏTİCƏÇIXARMA SİSTEMLƏRİ
|
misal göstərilə bilər. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------140------------------------------------ Göründüyü kimi, roloynayan freymlərdə slotların adı qismində sual sözləri, slotların qiyməti qismində isə cavablar durur. Əgər gətirdiyimiz misallarda və freym üçün verilən ümumi ifadədə slotların qiymətlərini götürüb, yalnız slot adlarını saxlasaq, müxtəlif mənbələrdə freym prototipi, sadəcə freym, inrensional freym adlandırılan konstruksiya alarıq. Konkret qiymətli slotları olan freymlər freym- nümunələr və ya freym-nüsxələr adlanır. Freymlər iç-içəlik xassəlidir. Bu o deməkdir ki, əhatə edilən içəridəki slotun adı onu əhatə edən qıraqdakı slotun qiyməti kimi çıxış edə biləndir. İç-içəlik xassəsi həm də digər freymlərə iqtibas etmək imkanı yaradır. Bu, freym dilinin strukturluluq tələbini ödədiyini və biliklərin əlaqəliliyini təmin edən dil olduğunu göstərir. Həm freymin, həm də slotun ada malik olması o deməkdir ki, freymdə saxlanan biliklər iqtibas olunabiləndir və bu, biliklərin daxilən şərhedilənliyini göstərir. Bu və ya digər prosedurun icraya çağrılmas əmrlərinin slotlarda yerləşdirilməsi imkanı proqramları mövcud biliklərə əsasən aktivləşdirməyi mümkün edir. Beləliklə, freym dili biliklərin şərhedilənlik, strukturluluq, əlaqəlilik və aktivlik kimi dörd əsas əlamətini təmin edir. Fundamental elmlərdə freym dillərindən istifadə edilməsi daha ciddi anlayışlar aparatı yaratmağa və freym formalizmləri ilə adi riyazi modelləri kompleksləşdirməyə imkan verir. Təsviri elmlər üçün isə freymlər azsaylı formallaşdırma üsullarından biri olub, anlayışlar aparatı yaratmağı mümkün edir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------141------------------------------------ BİLİKLƏRİN MƏNTİQİ MODELLƏRİ VƏ MƏNTİQİ NƏTİCƏÇIXARMA SİSTEMLƏRİ Biliklərin məntiqi modelləri – insan düşüncəsinin və hökm verməsinin (nəticəçıxarmasının) əsasını təşkil etməklə, münasib məntiqi hesablama ilə təsvir edilə biləndir. Bu hesablamalara, ilk növbədə, Aristotel sillogizmini aid etmək lazımdır ki, burada da biliklərin məntiqi modelləri mülahizə və predikatların tətbiqi hesablamalarının aksiomatikası rolunda çıxış edir. 2000 ildən artıq bir müddətdə dəyişməz qalan Aristotel sillogizmi 20-ci əsrin 2-ci yarısından inkişaf etməyə və mühüm praktiki tətbiq tapmağa başlamışdır. Belə ki, hadisələrin şərtli və şərtsiz başvermə tezliklərini əks etdirən qeyri-səlis kvantlaşdırıcılar daxil etmək hesabına Aristotel sillogizmlərinin tezlik genişləndirilməsi mümkün olmuşdur. Məntiqi hesablamlar aşağıdakı formal sistem şəklində təqdim edilə bilər: М = <Т, Р, А, F>, Burada: Т — baza elementləri çoxluğudur (məsələn, hər-hansı əlifbanın hərfləridir); Р — sintaksis qaydaları çoxluğudur ki, bunların əsasında da T-dən düzgün qurulmuş düsturlar tərtib edilir; А – düzgün qurulmuş düsturlar çoxluğudur ki, bunların da elementləri aksiomlar adlandırılır; Р — nəticəçıxarma qaydasıdır. Bu, A çoxluğundan yeni düzgün qurulmuş düsturlar, yəni teoremlər almağa imkan verir. Formal M sisteminə nümunə kimi mülahizələr hesablamaları və predikatlar hesablamaları göstərilə bilər. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------142------------------------------------ Deduktiv modellər. Mülahizələr hesablamalarında fərz edilir ki, hər bir düzgün qurulmuş düstur doğru və ya yalan ola bilən mülahizədir. Məsələn, “Kərim zavodda işləyir” mülahizəsi Kərimin zavodda işləyib- işləməməsindən asılı olaraq doğru və ya yalan ola bilər. “Arif 100 tonluq ştanq qaldırdı” mülahizəsinin təsdiqi isə bəribaşdan yalandır. Bu cür elementar mülahizələrdən məntiqi bağlayıcılar yolu ilə daha mürəkkəb mülahizələr yaradılır ki, bunlar da yalnız 2 qiymət ala bilir: D-“doğru” və Y- “yalan”. Bu bağlayıcılar aşağıdakı növlərə bölünür: Konyunksiya (“VƏ”) -∧ kimi işarə edilir; Dizyunksiya (“VƏ YA”) - ∨ kimi işarə edilir; İmplikasiya (“ƏGƏR – ONDA”) - → kimi işarə edilir; İnkar (“DEYİL”) - ~ kimi işarə edilir. Yuxarıdakı bağlamalar üçün doğruluq cədvəli aşağıdakı kimidir: Cədvəl 1. Birinci dərəcəli predikatlar müəyyən tip obyektlərə aid edilən mülahizələrdir. Mülahizələr hesablamalarının bütün baza elementləri predikat hesablamalarının baza . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------143------------------------------------ elementləri çoxluğuna daxildir. Predikat hesablamalarının sintaksis qaydaları, aksiomlar və nəticəçıxarma qaydaları mülahizələr hesablamalarının müvafiq qayda və aksiomlarını tamamilə əhatə edir. Predikatlar biryerli və çoxyerli olurlar. Biryerli (unar) predikatlar müəyyyən obyektin və ya obyektlər sinfinin xassələrini əks etdirir. Bunlar Р( х) kimi yazılır. Burada Р - predikat işarəsidir, xassəni göstərir, х —predmet dəyişəni isə obyekti göstərir. Р(х) predikatı iki qiymət ala bilir: D - əgər х obyekti Р xassəsinə malikdirsə Y - əgər х obyekti Р xassəsinə malik deyilsə. Unar predikata nümunə olaraq “kompüter lazımlıdır” hökmünü göstərmək olar. Burada P -“ lazımlı olmaq” xassəsini, x - isə qiyməti “ kompüter” olan dəyişəni göstərir. Çoxyerli (binar, ternar və s.) predikatlar elementlər qrupu arasında mövcud olan münasibətləri yazmaq (təsvir etmək) üçün istifadə edilir. Məsələn, “ x ədədi y ədədindən böyükdür” hökmü Q(х, у) binar predikatla təsvir edilir. Buradakı predikat simvolu Q “böyükdür” münasibətini ifadə edir. Q(х, у) predikatı х > у olduqda, doğru (D), əks halda yalan (Y) qiymət alır. Predikat hesablamalarında, həmçinin ( f, g, h) kimi predmet dəyişənləri çoxluğundan ibarət olan funksiya simvollarından da istifadə edilir. Məsələn, əgər х — telefondursa, onda g = f(х) verilmiş evdəki telefon olan mənzili ifadə edə bilər. Р(х, у, z, ...) ifadəsi predikat hesablamalarında atomar düstur adlanır. Atomar düsturlar bağlayıcıların köməyi ilə mürəkkəb düzgün qurulmuş düsturlar yaratmağa imkan verir. Məsələn: . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------144------------------------------------ )]. , ( ))] ( ( [ ) ( ~ x y R y g Q x P ∨ ∧ Əgər x və y dəyişənlərinin qiymətləri göstərilməyibsə, bu düsturun doğru (D) və ya yalan (Y) olması barədə heç nə demək mümkün deyildir. Adətən, bu düsturun bütün obyektlər üçün və ya əksinə, heç olmazsa, bir obyekt üçün doğru olub-olmadığı maraq doğurur. Bütün obyektlər üçün doğru olmaq ümumilik kvantoru (∀) ilə, heç olmazsa, bir obyekt üçün doğru olmaq isə varlıq kvantoru (∃) ilə ifadə edilir və bu işarələr düsturun başlanğıcında yazılır: ]] , ( )) , ( ( [ ) ( [~ x y R y x g Q x P y x ∨ ∧ ∃ ∀ Bu, o deməkdir ki, hər bir x üçün y-in heç olmazsa, bir D qiyməti varsa, düstur D qiymət alacaqdır. Bütün dəyişənləri kvantorlarla bağlanmış düsturlar qapalı düstur adlanır. Bu düstur özünü mülahizə kimi təqdim edir. Deduktiv modellər Р 1 , Р 2 , …, Р п kimi bir sıra ilkin şərtlərdən (aksiomlardan - bunlar həm də, mahiyyətcə, düzgün qurulmuş düsturlardır) məntiqi cəhətdən doğru olan hökmlər almaq üçün lazımdır. Р 1 ∧Р 2 ... ∧ Р п ifadəsinin yalnız və yalnız doğru qiymət aldığı halda В doğru qiymət alırsa, onda B Р 1 , Р 2 , ..., Р п şərtlərinin nəticəsi hesab edilir. Predikat hesablamalarının dili relyasiya bazalarına sorğu dili kimi istifadə edilə bilər. Adi verilənlər bazaları (məsələn, relyasiya bazaları) estensional verilənlər bazalarıdır. Bu halda istifadəçi sorğusunu predikat . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------145------------------------------------ hesablarının müəyyən yarımdilində tərtib edir. Adi verilənlər bazaları ilə yanaşı, deduktiv verilənlər bazaları da vardır. Bunlar intensional və ekstensional hissələri birləşdirməklə, əslində, verilənlər bazaları ilə biliklər bazalarının kombinasiyası kimi fəaliyyət göstərir. Deduktiv bazalarda aksiomdan fakt çıxarmaq üçün teorem isbatı metodlarından istifadə edilir. İnduktiv modellər. İnduktiv nəticəçıxarma sistemləri M – formal sistemləri sinfinə aiddir ki, burada da nəticəçıxarma qaydası hissəvi hökmlər çoxluğundan ümumi nəticə çıxarılması prosesində meydana çıxır. İnduktiv nəticəçıxarma eksperimental müşahidələr əsasında ümumi qanunauyğunluq aşkarlamağa imkan verir. Bu cür qanunauyğunluqların alınmasının 2 üsulu vardır: • Ehtimallı-statistik üsul; • Məntiqi üsul. Ehtimallı-statistik üsul hadisə və ya müşahidə edilən verilənlərin kifayət qədər çoxsaylı təkrarlananlığı halında mümkün olur. Lakin insan mühakiməsi praktikasında ehtimallı- statistik metodlara hər zaman əsaslanmaq mümkün olmur. Bəzən bu və ya digər obyekt və ya xarici mühit barədə müəyyən nümunələr və ya təzahürlərin üzərində aparılan müşahidələr əsasında ümumi qanunauyğunluqlar və ya gələcəkdə baş verə biləcək hadisələr haqqında nəticələr çıxarmaq tələb olunur, başqa sözlə, xüsusidən ümumiyə mühakimə yürüdüb nəticə çıxarmaq lazım gəlir ki, induktiv metod da əslində elə budur. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------146------------------------------------ İnduktiv mühakimə modellərini ilk dəfə Sokrat qurmağa cəhd etmişdi. Sonra Aristotel sözügedən nəticəçıxarma sxemini “populyar induksiya” adlandırmışdı. 1620-ci ildə F.Bekon induktiv nəticəçıxarmanı səbəblər cədvəllərinin köməyi ilə formallaşdırmağa cəhd etmişdi. F.Bekonun (1561-1626) ideyaları 1990-cı ildə D.S.Mill tərəfindən inkişaf etdirilmiş və oxşarlıq, fərqlənmə, qalıqlar və müşayiətedici, (yanaşı baş verən) dəyişikliklər kimi induktiv metodlar təklif edilmişdir. Sonrakı illərdə D.S.Mill (1806-1873) metodları P.Qaek və V.K.Finn tərəfindən, çoxqiymətli məntiqdən istifadə edilərək, DSM- metod adlanan məntiiqi-riyazi aparat səviyyəsinə qaldırılmışdır. Frensis Bekon Con Styuart Mill . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------147------------------------------------ Frensis Bekon (ingiliscə Francis Bacon) ingilis flosofu, siyasətçisi, empirizmin banisi. 23 yaşında parlamentə seçilir, lord-kansler, Verulam baronu və Sent-Olban vikontu seçilmişdir. Birinci Yakovun və onun oğlu Karlın rəhbərliyi dövründə görkəmli dövlət xadimi olmuşdur. Bekon peşəkar fəaliyyəti hüquqçu kimi başlayır. Əsasən induktiv metodların elmi tədqiq olunması ilə məşğul olmuşdur. Əksər hallarda elmi nəticəni “Bekon metodu” da adlandırırlar. Alimin fikirinə görə induksiya biliyi ətraf mühitdən eksperiment, müşahidə və hipotezin yoxlanması nəticəsində alır. Öz zamanlarında əlkimyaçılar metoddan geniş istifadə etmişlər. Bekon öz elmi baxışlarını yazdığı “Yeni orqanon” traktaktında ətraflı şərh etmişdir (orqanon - biologiyanın heyvan və bitki orqanizmi üzvlərinin quruluşundan bəhs edən şöbəsi). Bekon ikihərfdən ibarət şifr yaratmışdır, indiki zamanda “Bekon şifri” kimi məşhurdur. Ədəbiyyat aləmində qəbul edilməmiş elmi söhbətlər mövcuddur, bu Bekonun yazdığı bütün mətnləri Şekspir adı altında çap etdirməsi ilə bağlıdır. Con Styuart Mill (ingiliscə John Stuart Mill) ingilis flosofu, iqtisadçı və siyasi xadim. Ümumnəzəri, politalogiya və siyasi iqtisad sahələrinə, həmçinin liberalizm fəlsəfəsinə əhəmiyyətlə tövhələr vermişdir. Fərdi azadlıq konsepsiyasının tərəfdarı kimi çıxışlar etmişdir. Belə bir fikir vardır ki, C.Mill XIX əsr ingilis dilli fəlsəfənin tanınmış şəxslərindən biridir. Uzun illər boyu Britaniya Parlamentinin üzvü olmuşdur. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------148------------------------------------ V.K.Finn Finin Viktor Konstantinoviç 15 iyul 1933-cü ildə Moskva şəhərində anadan olmuşdur, texnika elmləri doktorudur. Linqvistika İnstitutunun intellektual sistem şöbəsinin müdiri, elmi şuranın üzvü, doktorluq dissertasiyası üzrə şuranın üzvü, “Elmi texniki informasiya” jurnalının redaksiya heyyətinin üzvü, Rusiya süni intellekt assosiasiyasının üzvü, əsas elmlər üzrə ümumdünya assosiasiyasının üzvüdür. Bu metod tədqiqatçı-eksperimentatorun induktiv mühakimələrini modelləşdirir. DSM-metod informasiya yetərsizliyi şəraitində verilənlərin məntiqi emalının yeni vasitəsi olmaqla, qanunauyğunluq fərziyyələrini avtomatik formalaşdırmağa imkan verir. Formallaşdırılmış induktiv . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------149------------------------------------ metodlar, o cümlədən, DSM-metod eksperimental verilənlərdən çıxarılan nəticələrlə biliklər bazasını avtomatik doldurmaq imkanları açır. DSM-metoddan interaktiv rejimdə istifadə edilməsi elmi tədqiqatların avtomatlaşdırılmasının olduqca səmərəli sistemlərini qurmağa imkan verir. Eksperimentlər DSM-metodun olduqca yüksək səmərəlilik nümayiş etdirdiyini üzə çıxardı. Bu, xüsusilə də, kimyəvi birləşmələrin yenidən sintezi zamanı bioloji aktivliyin proqnozlaşdırılması məsələlərinin həllində özünü qabarıq şəkildə göstərdi. Fərziyyənin yoxlanması üçün deduktiv metodlardan istifadə edilməsi məqsədəuyğun olduğundan, deduktiv və induktiv formalizmləri vahid sistem alında birləşdirmək problemini həll etmək lazım gəldi. 1975-ci ildə Q.Saymon BACOM adlı induktiv nəticəçıxarma proqramını işləyib hazırladı ki, bu da süni intellekt metodları ilə təbiət elmlərində qanunlar aşkar etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Sonra bu proqramın təkmilləşdirilmiş variantı – BACOM-5 meydana çıxdı. Maraqlı cəhət bu idi ki, BACOM proqramının köməyi ilə eksperimental verilənlər əsasında ideal qaz qanunu, Kulon (1736-1806) qanunu, Keplerin üçüncü qanunu, G.S.Om (1789-1854) qanunu, rəqqas və sabit təcil üçün Qaliley qanunları yenidən kəşf edildi. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------150------------------------------------ Şarl Oqyusten de Kulon Georq Simon Om Qalileo Qaliley İohan Kepler . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------151------------------------------------ Psevdofiziki məntiqlər. Birinci dərəcəli predikatlar (Yüksək dərəcəli məntiqlərdə kvantorlar yalnız х, у, z dəyişənləri üçün deyil, həm də predikatlara və funksiyalara da tətbiq edilir) məntiqinin böyük imkanlara malik olmasına baxmayaraq, bu, zaman, məkan, səbəbiyyət və s. kimi mürəkkəb anlayışlarıdan söhbət gedən hallarda biliklərin məntiqi təqdimatı üçün münasib olmur. Bu hallarda psevdofiziki məntiqlər daha münasibdir. “Psevdofiziki” termini fiziki gerçəkliyi olan məntiqi münasibətlərin əks etdirilməsi ilə bağlıdır. Psevdofiziki məntiqlərin tətbiqi aşağıdakılara imkan verir: -insanın ətraf fiziki dünya barədə qeyri-səlis mühakimələrini, məsələn, hadisələrin zamanlı əlaqəliliyi, obyektlərin məkanda yerləşməsi, fiziki hadisələr arasında səbəb-nəticə əlaqələri, onların başvermə tezliyi və s. haqqında mühakimələrini imitasiya (təqlid) etmək; -nəticəçıxarma qaydaları əsasında yeni biliklərin qenerasiyası (yaradılması). Bu biliklər təbii dildəki mətnlərdən və ya sensor sistemlərdən alınmış situasiyaların təsvirini tamamlayır və intellektual sistemlərin yaddaşına daxil edilir. Psevdofiziki məntiqlərin yaradılması münasibətlərin semantikasını (zamanı, məkanı və s) nəzərə alan formal sistem qurmağı və verilmiş psevdofiziki məntiqi təyin edən fiziki gerçəkliyin modelini yaratmağı əhatə edir. Məsələn, intellktual qurğu üçün zaman məntiqi situasiyanın təsvirində əyani iştirak etməyən zamanlı münasibətləri və bu münasibətləri bərpa edən deklarativ təsvirləri hasil edən formal sistemlə təchiz edilmiş olur. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------152------------------------------------ Psevdofiziki məntiqin əsas problemi elə məntiqlər (fəzalı, zamanlı, kauzal (səbəblilik, hadisələr arasında səbəb əlaqəsi), fəaliyyət məntiqləri) yaratmaqdan ibarətdir ki, nəticədə insanın qeyri-səlis mühakimələrini imitasiya etməyi bacaran tamfunksional intellektual sistemi yaransın. Produksiyalar. Burada produksiya dedikdə, situasiya→hərəkət (iş, fəaliyyət, təsir), ilk şərtlər→rəy (fikir,qərar), səbəb→nəticə və s. cütlüklərdən ibarət olan qayda-produksiya nəzərdə tutulur. Bu cür qaydalar müxtəlif bilik sahələrində və fəaliyyət növlərində rast gəlinir. Gündəlik həyatımızda bizi müxtəlif davranış qaydaları, küçə hərəkəti qaydaları, qrammatik qaydalar əhatə edir. Cinayət məcəlləsinin müddəaları da qayda kimi çıxış edir ki, bunun da sol tərəfi dispozisiya (dispozisiya dedikdə ya qoşunun döyüşə hazır vəziyyəti, ya da ki, donanmanın əvvəlcədən təyin edilmiş plan üzrə müəyyən yerdə hazır durması başa düşülür), sağ tərəfi sanksiyadır. Əgər söhbət proqramlaşdırmadan gedirsə, onda produksiya dedikdə, produksiyanın adı, tətbiqolunma şəraiti, operator üçlüyü nəzərdə tutulur. Bəzi hallarda produksiya implikasiya (“əgər-onda”) anlamına yaxın məna daşıyır. Odur ki, produksiya implikasiya şəklində, yəni, , β → α kimi işarə edilə bilər. Əgər tətbiqolunma şəraitinin daha ətraflı açılması tələb olunursa, onda , 2 1 B P P P n → ∧ ∧ ∧ kimi yazmaq lazımdır. Burada P i ( i = 1,2,..., n) konyunksiya formasında təzahür edən tətbiqolunma şəraitidir; B – rəy (fikir, qərar) olmaqla, . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------153------------------------------------ bəzən hərəkət (iş, fəaliyyət, təsir) kimi mənalandırıla bilir ki, bu da implikasiya produksiyasından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Aşağıdakı 2 misala baxaq: 1.Avadanlığın istismarı sahəsindən qayda- produksiya: “Əgər qazın temperaturu Т ≥ 30° С və təzyiqi 49⋅10 4 Pа-dırsa, onda rejim pozulub, buna görə də sərinkeşi qoşmaq və mayeli nasosu söndürmək lazımdır”. 2.DENDRAL sisteminin produksiyasına misal: , ) ( ) ( ) ( ) ( 4 4 3 3 2 2 1 1 B x P x P x P x P → ∧ ∧ ∧ Burada: х i (i = 1, 2, 3, 4) — atom ədədinin elektrik yükünə nisbəti; Р 1 , Р 2 , Р 3 — spektroqramdakı yüksək piklər; Р 4 — spektroqramdakı hər hansı başqa pikdir. Əgər x 1 = 71, x 2 = 43, x 3 = 86 və x 4 = 58 olarsa, onda tədqiq edilən maddədə η — propilikten-3 maddəsi iştirak etməlidir. Əgər produksion sistem barədə danışarkən istifadəçi nəzərə alınmırsa, onda bu sistem 3 moduldan (blokdan) ibarət proqram sistemi kimi çıxış edir. Həmin modullar müxtəlif cür adlanır: • Qlobal verilənlər bazası (sadəcə baza, və ya B-modul); • Qayda-produksiyalar çoxluğu (P-modul); • İdarəetmə sistemi (İ-modul). Bu modullar arasındakı əlaqə aşağıdakı kimi dinamik produksion sistem yaradır: . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------154------------------------------------ Şəkil 3. Produksion sistem – dinamik sistem kimi Qlobal verilənlər bazası (B-modul) ümumi qəbul olunmuş anlamda olan verilənlər bazası kimi başa düşülməməlidir. Bu, (B-modul), daha çox əsas verilənlər bazasının hər hansı bir işçi zonasıdır ki, buna da qayda- produksiyaların təsiri altında özünün х(t) vəziyyətini dəyişən dinamik sistem kimi baxılır. Qayda-proquksiyalar (P-modul) çoxluğu sistemin biliklər bazasını təşkil edir. İdarəetmə sistemi (İ-modul) P- moduldan müəyyən strategiya üzrə lazımi produksiyaları seçib qlobal verilənlər bazasına (B-modula) təsir edərək onu х(t) vəziyyətindən х(t+1) vəziyyətinə keçirir. Produksion sistem ya terminal vəziyyətinə gələnədək işləyir, ya da verilmiş situasiyada lazımi produksiyanın olmaması üzündən dayana bilmir. Terminal vəziyyəti məsələnin həllinin başa çatdığını ifadə edə bilər. Lakin əgər terminal vəziyyəti əvvəlcədən təyin edilmiş taktlardan az olan vəziyyəti əks etdirərsə, bu o demək olacaq ki, produksion sistem məsələni həll edə bilməmişdir. İdarəetmə sistemi (İ-modul) üçün qolbal verilənlər bazasının (B-modulun) х(t) vəziyyəti ilə terminal vəziyyəti arasındakı fərq təsir stimuludur. Yəni, B- İ-modul P-modul B-modul . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------155------------------------------------ modulun х(t) vəziyyəti terminal vəziyyətinə çevrilənədək İ-modulun təsiri altından çıxa bilmir. Beləliklə, proquksion sistemin fəaliyyətini formal şəkildə aşağıdakı kimi yazmaq olar: х (t+1) = f (х(t), u(x)). Burada: u i ∈ U, U — qayda-produksiyalar çoxluğudur. İndi də nümunə üçün “Səkkiz” oyununu nəzərdən keçirək. Bu oyunda qlobal verilənlər bazasının (B-modulun) vəziyyəti 3×3 ölçülü 9 xanada yerləşən nömrələnmiş 8 fişkanın (fişka -müxtəlif oyunlarda işlənən daş, marka və i. a.) cari yerləşməsindən ibarətdir. Bu halda, qayda- produksiyalar kimi boş xananın hər hansı fişka ilə yerdəyişməsindən ibarət olan alternativlər çıxış edəcəkdir. Əgər boş xana kvadratın mərkəzindədirsə, fişkalarla yerdəyişmə alternativi 4, qıraqdadırsa -3 olacaqdır. Bu halda qlobal verilənlər bazasının (B-modulun) х(t) vəziyyəti nömrəli fişkaların kvadratdakı cari yerləşməsi olacaqdır. Dəyişmələrin tam mənzərəsini “VƏ YA” qraf-ağacı ilə təsvir etmək olar ki, burada da qraf təpələri sistemin hər vəziyyətdən bütün alternativlərdən istifadə edərək keçdiyi bütün vəziyyətləri göstərəcəkdir. Əgər indi müəyyən idarəetmə strategiyası - U:(х) seçilərsə, onda qrafda məqsəd (hədəf) təpəsinə aparan yeganə yol əmələ gələr. Bu halda strategiya öz yerində olmayan fişkaların üzərindəki nömrələrin cəmindən ibarət . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------156------------------------------------ olacaqdır. Hər dəfə boş xananın yerini elə dəyişmək lazımdır ki, U:(х) azalsın və ya artmasın. Bu strategiya qrafda ilk vəziyyətdən məqsəd vəziyyətinə 4 aralıq vəziyyətdən keçib gedən yeganə yolu göstərir. İndi isə kommivoyajör (xarici ölkələrdə ticarət agenti) məsələsinə baxaq. Fərz edək ki, ticarət agentinin marşrutu ABCDE kimi 5 şəhərdən keçir. Bu halda qlobal verilənlər bazasının (B-modulun) х(t) vəziyyəti t məqamına agentin gəldiyi şəhərlərin cari siyahısı olacaqdır. Başlanğıc vəziyyəti х(0) = А, məqsəd (hədəf) vəziyyəti isə х(5) = А olacaqdır. Çünki agent bütün şəhərləri gəzdikdən sonra A məntəqəsinə qayıtmalıdır. Bütün hərəkət alternativlərinin nəzərdən keçirilməsi məqsəd təpələrinin sayı 4!=24 olan “VƏ YA” qrafına gətirib çıxarır. Əgər hər hansı strategiya, məsələn, hər dəfə yaxın şəhərə getmək strategiyası seçilərsə, onda qrafda ABCDE təpələrinə müvafiq yeganə yol yaranacaqdır. Baxdığımız hər iki məsələdə seçilmiş strategiyada qayda-produksiya β α → şəklində olacaqdır. Yəni, bu qayda-produksiya - “əgər t addımında cari vəziyyətlə məqsəd vəziyyəti arasındakı fərq α-dırsa, onda β qərarını qəbul et” - şəklində olacaqdır. Əgər hər bir vəziyyətdə bütün n idarəetmə alternativlərindən istifadə edilibsə və buna uyğun “VƏ YA” qrafı qurulubsa, onda produksiya . 2 1 n β ∨ ∨ β ∨ β → α şəklində təsvir ediləcəkdir. Lakin heç də həmişə qrafda yeganə yol təmin edən strategiya seçmək mümkün olmur. Bu halda qrafın eninə və dərininə, əgər lazımdırsa, əvvəlki vəziyyətə qayıtmaqla, . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------157------------------------------------ axtarış həyata keçirilir. Axtarış prosesində həll edilən məsələnin mahiyyətindən irəli gələn müxtəlif evristikalardan (evristika - nəzəri tədqiqatın məntiqi və metodik üsulları sistemi) istifadə edilir. Baxdığımız misallarda produksiyalar başlanğıc vəziyyətdən məqsəd vəziyyətinə düz istiqamətdə istifadə edilmişdir. Bu produksiyalar düz (birbaşa) produksiya (D- produksiya) adlanır. Lakin əks proses, yəni, əks produksiyaların (Ə-produksiya) köməyi ilə məqsəd vəziyyətindən başlanğıc vəziyyətə keçid də mümkündür. Bu halda baş məqsəd ardıcıl olaraq hissəvi məqsədlərə parçalanır. Bundan əlavə, ikiistiqamətli proses də mümkündür. Lakin bu halda qlobal verilənlər bazasında (B-modulda) həm vəziyyətlər, həm də məqsədlər təqdim edilir. Produksiyalar predikat hesablamaları ilə birləşdirilə də bilər. Bu zaman qayda-produksiyalar əsasında deduktiv metodun gerçəkləşdirilməsi üçün imkan açılır. Başqa sözlə, çox hallarda mühakimələr yürütmək metodu ilə müqayisədə daha səmərəli prosedur meydana çıxır. Lakin, biliklər modeli olmaqla, predikat hesablamaları barədə bir iradı da qeyd etməmək mümkün deyildir. İş burasındadır ki, semantik şəbəkələr nəzərdən keçirilərkən qeyd edilmişdi ki, bəzi şərtlərdə bunları məntiqi nəticəçıxarma sistemi ilə əlaqələndirmək mümkündür. Yəni produksiyalı predikat hesablamalarından semantik şəbəkələrə keçidin mümkünlüyü sübut edilmişdir. Artıq qeyd edildiyi kimi, freymlər öz slotlarında produksiyaları saxlaya bilirlər. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------158------------------------------------ Beləliklə, hal-hazırda məlum olan müxtəlif biliklər modelləri arasında dərin bir ümumilik müşahidə olunur. Əslində, burada qeyri-adi heç nə yoxdur, çünki bu modellərin hamısında söhbət münasibətlərdən gedir. Yüklə 84,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|