Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 2 0 1 6
Yüklə 84,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Q E Y D L Ə R
|
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------60------------------------------------ . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------61------------------------------------ SÜNİ İNTELLEKT: MƏNŞƏYİ, İNKİŞAFI, MƏQSƏDİ, VƏZİFƏLƏRİ Süni intellekt dedikdə, insan məntiqi ilə işləyən texniki sistemlərin yaradılması sahəsində aparılan elmi araşdırmalar sistemi nəzərdə tutulur. Süni intellekt informatika, psixologiya, fəlsəfə, linqvistika, iqtisadiyyat, optimallaşdırma, məntiq nəzəriyyəsi və bir sıra başqa sahələrə əsaslanan tədqiqat sahəsi olmaqla, informatikanın xüsusi bölməsidir. Süni intellekt insan kimi düşünən və insan kimi qərar qəbul edə bilən texniki qurğu yaratmaq məqsədi daşıyır. İntellktə malik olan maşınlar və digər qurğular barədə yazılı məlumatlar hələ qədim yunan miflərində rast gəlinir. Heron, Əl-Cəzəri, Volfqanq von Kempelen, Cabir ibn Həyyan, Parasels və başqa ixtiraçılar intellektə malik avtomatlaşdırılmış maşınlar yaratmışlar. Süni intellekt düşüncəsinin əsasını təşkil edən sillogizm - nəticələr nəzəriyyəsinin əsasını Aristotel qoymuşdur. 1275-ci ildə Raymond Liull ”Ars Maqna” adlı məntiq aparatı yaratmışdır. Bu aparat xristianlıq barədə verilən suala insan müdaxiləsi olmadan avtomatik olaraq cavab verə bilirdi. Müasir anlamda, süni intellekt ifadəsi ilk dəfə 1956- cı ildə Con Makkarti tərəfindən işlədilmiş və süni intellekt ”maşınları intellektual etmək elmi və mühəndisliyi” kimi təyin edilmişdir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------62------------------------------------ Raymond Lulliy (latınca Raymundus Lillius, rus dilində isə Raymond Lulliy, Raymon Lulliy, Ray- mon Lull, Ramon Lyul) 1235-ci ildə Palma-de-Malorkada anadan olmuşdur, 1315-ci ildə Palma- de-Malorkada dünyasını dəyişmiş- dir. Raymond Lulliy katalan missioneri (missioner - xristianlığı yaymaq üçün xristian olmayan xalqlar arasına göndərilən təbliğatçı), şair, fəlsəfəçi və teoloq, Orta əsr yahudi icmasının düşünən nüfuzlu şəxsidir. Lulliy Avropa ərəbşünası və kombinasiya ilə məşğul olan şəxslərdən biri sayılırdı. Katalan (Valensi) dili roman dillərinin hindavropa ailəsinə daxildir və oksitano-roman altqruppuna aiddir. 11 milyon insan bu dildə danışır. Katalan torpağına İspaniya (Katalan avtonom birliyi, Valensiya, Balear adaları), Fransa (Şərqi Pirenei departamenti), Andorre və İtaliya (Sardiniya adasındakı Alqero şəhəri) daxildir. Ümumiyyətlə, müasir süni intellektin yaranması 1943-1956-cı illərə təsadüf edir. Belə ki, bu illərdə, daha doğrusu, 1943-cü ildə Makkalok (1898-1969) və Pits (1923-1969) ”Sinir fəaliyyətinə xas fikrin məntiqi hesablanması”, 1950-ci ildə Tyurinq ”Hesablama maşını . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------63------------------------------------ və intellekt” və K.Şennon (1916-2001) ”Şahmat oyunu üçün kompüterin proqramlaşdırılması” adlı əsərlərlə çıxış etmişlər. Süni intellektin inkişafının birinci mərhələsi 1956- 1960-cı illərin sonuna qədər olan dövrü əhatə edir. Bu illərdə Makkarti ”LISP – süni intellektin proqramlaşdırma dili”, A.Nyuell (1927-1992) və H.A.Saymon (1916-2001) ”Məsələlərin universal həlledicisi (GPS)” (1961), Kullian ”Biliklərin təqdim olunması üçün semantik şəbəkələr” (1966) və Minski “Biliklərin təqdim olunması (freym) üçün quruluş” (1975) adlı tədqiqat işlərini elmi ictimaiyyətin müzakirəsinə təqdim etmişlər. Allen Nyuell Herbert Saymon Allen Nyuell (ingiliscə Allen Newell) koqnitiv . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------64------------------------------------ psixologiya (insan psixikasının idrak prosesi) və süni intellekt sahəsində amerika alimidir. IPL proqramlaşdırma dilinin yaradılmasında, həmçinin Herbert Saymon ilə müştərək olaraq Logic Theory Machine (1956) və General Problem Solver (1957) proqramlaşdırma dillərinin yaradılmasında iştirak etmişdir. 1957-ci ildə H.Saymon ilə birlikdə “Süni intellekt və insanın dərketmə mexanizminin psixologiyası” sahəsində apadıqları elmi işlərə görə Alan Tyurinq adına mükafata layiq görülmüşdür. Herbert Aleksander Saymon (ingiliscə Herbert A. Simon) sosial, siyasi və iqtisad elmləri sahəsində görkəmli amereika alimidir. Hyuell-Saymon hipotezinin yaradıcılarından biridir. 1960-cı illərin ortalarından sonunadək sözügedən inkişafın ikinci mərhələsi sayılan ”Qeyri-səlis çoxluqlar və qeyri-səlis məntiq” ideyaları meydana çıxdı. Belə ki, 1965-ci ildə Lütfi Zadənin ”Qeyri-səlis çoxluqlar” və 1969- cu ildə ”Qeyri-səlis alqoritmlər” adlı elmi işləri və 1977-ci ildə Mamdani tərəfindən hazırlanmış ”Qeyri-səlis məntiqin linqvistik sintezin köməyi ilə təqribi müakimələrdə tətbiqi” mövzusunda elmi əsəri çap edildi. Üçüncü mərhələ - süni neyron şəbəkələrin yaranması (1965-ci il və sonra) – C.C.Hopfildin (1933- 1982) ”Neyron şəbəkələr” (1982), T.K.Koxonenin ”Özü düzələn topoloji xəritələr” (1982), D.Rumelhart (1942- 2011) və D.K.Makklellandın (1917-1998) “Verilənlərin paralel email” (1986) adlı əsərləri ilə gerçəkləşmiş oldu. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------65------------------------------------ Ekspert sistemlərin yaranması və inkişafı (1970-ci illərin əvvəli – 1980-ci illərin ortaları) süni intellektin inkişafının dördüncü mərhələsi Feygenbaum, Buhanan və başqaları (Stenford universiteti): ”DENDRAL ekspert sistemi”, Feygenbaum, Şortlif: ”MYCIN ekspert sistemi”, Stenford araşdırmalar mərkəzi: ”PROSPECTOR ekspert sistemi”, Kolmeroe, Kovalski və başqaları (Fransa): ”Məntiqi proqramlaşdırma dili PROLOG” kimi tədqiqat işləri ilə formalaşdı. Beşinci mərhələ - Təkamül hesablamalar (1970-ci illər və sonra) - Rehenberq: ”Təkamül strategiyalar – bioloji informasiya prinsipi ilə texniki sistemlərin optimal- laşdırılması”(1973), Holland: ”Təbii və süni sistemlərə adaptasiya” (1975), Koza: ”Genetik proqramlaşdırma: Təbii seçim vasitələri ilə kompüter proqramlaşdırması” (1992) və Fogel: “Təkamül hesablama – maşın intellektində yeni fəlsəfə istiqaməti” (1995) kimi tədqiqatlarla xarakterizə olunur. Altıncı mərhələ - Sözün köməyi ilə hesablama (1980-ci illərin sonu və sonra) - Neyqoç: ”Ekspert və qeyri-səlis sistemlər” (1985), Kosko: ”Neyron şəbəkələr və qeyri-səlis sistemlər” (1992), Kosko: ”Qeyri-səlis təfəkkür” (1993), Yaqer və L.Zadə: ”qeyri-səlis çoxluqlar, neyron şəbəkələr və “yumşaq hesablamalar” (Soft computing)” (1994), Kosko: ”Qeyri-səlis mühəndislik” (1996) və Lütfi Zadə: “Sözlərin köməyi ilə hesablamalar” (1996) kimi ciddi elmi tədqiqatlarla gerçəkləşmişdir. Müxtəlif çətin hesablamalarda və digər tapşırıqların həyata keçirilməsində süni intellektin rolu böyükdür. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------66------------------------------------ Süni intellekt çox yüksək səviyyədə ixtisaslaşmış sahədir, onun çoxlu sayda sahələri vardır. Çox zaman süni intellektin bir sahəsi digər sahəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə olmur. Onun bəzi sahələri isə o dərəcədə inkişafa nail olmuşdur ki, onlar artıq ayrıca bir ixtisas kimi fəaliyyət göstərirlər. İnsan intellektindən daha güclü bir intellektin yaradılması süni intellektin əsas məqsədlərindəndir. Süni intellektin nəyə aid edilməsi sualına birmənalı cavab yoxdur. Odur ki, süni intellekt haqqında kitab yazan hər bir müəllif, o elmin nailiyyətlərini nəzərə alaraq, süni intellektə tərif verir. Fəlsəfə insanın intellektinin obrazı və statusu haqqında məsələni həll etmir. Nyuell-Saymon fərziyyəsi, yaxud Tyurinq testi kimi bir sıra fərziyyələr irəli sürülmüş olsa da, kompüterin "ağıllı maşın" səviyyəsinə gədər inkişaf edə biləcəyi barədə hələlik konkret sübut yoxdur. Bununla belə, ən məşhur süni intellekt sistemlərindən biri - insanın danışığını dərk edən və çox saylı alqoritmlər sayəsində ehtimallı axtarış aparmaq kimi bacarığa malik IBM şirkətinin qabaqcıl inkişaf sistemi olan Watson, ABŞ-ın ”Jeopardy!” oyununda iştirak etmiş və iki oyunun ikisində də qələbə çalmışdır. Bundan əlavə, illik RoboCup turnirində futbolun sadələşdirilmiş formasında robotların mübarizə apara bilməsi imkanları nümayiş etdirilmişdir. Süni intellektə aid elmi tədqiqat işləri hesablayıcı texnikanın sənaye istifadəsi ilə başlanmış və ilk gündən iki istiqamətdə aparılmışdır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------67------------------------------------ Birinci istiqamət beyin fəaliyyətinin, onun psixofizioloji xassələrinin modelləşdirilməsi ilə EHM və digər xüsusi texniki qurğuların köməyi ilə süni intellekt və ya süni ağıl hasil etmək ümidi ilə edilən cəhdlər idi ki, bu da bionika istiqaməti adlandırıla bilər. Süni intellekt üzrə tədqiqatların ikinci istiqaməti praqmatik istiqamətdir. Bu istiqamət insan beyninin psuxofizioloji fəaliyyətini tədqiq etməyi bir kənara qoyur. Burada EHM-ə alət kimi baxılır. Belə ki, məsələn, musiqi aləti pis və ya yaxşı köklənmiş ola bilər, yaxud verilmiş mövzuda yazılmış əsər pis və ya yaxşı ola bilər, ya da həmin alətdə ifaçılıq pis və ya yaxşı ola bilər. Bu istiqamətdə son 10 illiklərdə həm nəzəri, həm də tətbiqi xarakterli vacib nəticələr əldə edilmişdir. Praqmatik istiqamətdə aparılan tədqiqatlarda ”süni intellekt” termini tamamilə metaforik mənada anlaşılır və tədqiqatçılar elə proqramlar üzərində işləyirlər ki, EHM vasitələri insanın idraki fəaliyyətinin nəticələri olan prosesləri gerçəkləşdirə bilsin. Təəssüf ki, olduqca tez-tez hesablayıcı texnikaya yönəlik antropomorfizm ifadələri işlədilir. Belə ki, tez-tez ”maşın qərar qəbul etdi”, ”maşın plan tərtib etdi”, ”maşın situasiyanı və ya obrazı tanıyır”, ”maşınlar insan üçün stress yaradan şəraitdə və ya ciddi vaxt çatışmazlığı şəraitində mürəkkəb təşkilati-texniki prosesləri idarə edir”, ”maşın şahmat oynayır, musiqi əsəri bəstələyir” və s. kimi ifadələrlə rastlaşırıq. Bundan əlavə, ”ağıllı maşın”, ”düşünən maşın” kimi ifadələr də işlədilir ki, bu ifadələrdəki ”ağıllı” və ”düşünən” sözləri hərfi anlamda tamamilə boş, mənasızdır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------68------------------------------------ Əslində isə nə baş verir? Nümunə üçün şahmatı seçək. Şahmatçı situasiyanı qiymətləndirib gediş seçərkən presedentə (presedent; misal (keçmişdə olmuş və sonra olan eyni tipli hadisələr üçün), keçmiş təcrübəyə, bacarığa, intuisiyaya (duyuma), gümana, rəqibin gələcəkdə edə biləcəyi gedişlərin variantlarını nəzərə almağa, yoxsa tamamilə başqa şeyə, nəyə əsaslanır? Bir sözlə, biz şahmatçının fikirləşmə prosesi barədə olduqca az bilirik. Lakin biz dəqiq bilirik ki, EHM-də nə baş verir. Maşın şahmat ”oynayarkən” baş verənlərin təfəkkürə heç bir dəxli yoxdur. Çünki EHM üçün hansı gedişi necə seçmək barədə təlimat-proqramı insan tərtib etmişdir. Odur ki, əslində, şahmatı nə maşın, nə də proqram oynayır. Şahmatı oynayan həmin proqramı yazmış olan insandır. Məhz o, EHM-in imkanlarından istifadə edərək şahmat sahəsində topladığı bilikləri maşın proqramlarına çevirmişdir. Maşın oyunun gedişində yaranmış vəziyyətə uyğun olaraq lazımi məqamda lazımi proqramı işə buraxır. Bu baxımdan, proqramların şahmat turniri, əslində, şahmat proqramları yazmış riyaziyyatçı-proqramçılar arasındakı yarışdan başqa bir şey deyildir. Beləliklə, EHM-in qurulması və istifadəsi sahəsində hansı problemi nəzərdən keçirsək, görürük ki, hər şeyin arxasında insan dayanır. Süni intellektin gələcək inkişafından danışarkən xüsusi olaraq qeyd edilməlidir ki, bu gün artıq bəşəriyyəti daha çox invariant idarəetmə sistemlərinin nəzəriyyəsi və tətbiqi, süni intellekt üsullarının, ekspert sistemlərin . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------69------------------------------------ yaradılması, idarəetmə proseslərinin intellektuallaşdırılması, qeyri-səlis məntiq, qeyri-səlis neyron sistemlər və s. daha çox düşündürür. Real həyatda qərar qəbuletmə və idarəetmə məsələlərini həll edərkən mövcud qeyri-müəyyənlik nəzərə alınmalıdır. 1960-cı illərə qədər idarəetmə və qərar qəbuletmə nəzəriyyələri tam müəyyənlik şəraiti üçün yaranmışdı. Lakin real həyat məsələlərində həmişə bu və ya digər dərəcədə informasıya çatışmazlığı mövcud olur. Bu və ya digər dinamik sistemə həyəcanlandırıcı təsir edən amillər barədə informasiya azdırsa, elə idarəetmə qanunu tapmaq lazımdır ki, idarə olunan sistem həmin təsirlərdən asılı olmasın, başqa sözlə, sistem invariant olsun. Mütəxəssislərin fikrincə artıq klassik idrak, klassik elmi üsullar öz əvvəlki qüdrətini itirib. Onların fikrincə, bir dildən başqa dilə tərcümə problemi, persepsiya əsasında ətraf mühitin qavranılması problemi, canlıların sərbəstlik dərəcəsinə və çevikliyinə malik olan robotların yaradılması, lazımi adekvatlığa malik olan iqtisadi modellərin yaradılması və s. klassik elm, o cümlədən, klassik riyaziyyat tərəfindən həllini tapa bilməzdi. Çünki klassik riyaziyyat deterministik riyaziyyatdır. Qeyri- müəyyənliyi nəzərə ala bilmir. Yeni elmi və fəlsəfi yanaşma tələb olunur. Bu isə, mahiyyətcə, hesablama intellekti yanaşmasıdır. Hesablama intellekti süni intellekt və onun daha inkişaf etmiş formasıdır. Süni intellekt (ing. Artificial intellegence) - informatikanın hesablama sistemələri və digər süni qurğuların köməyi ilə fikir və hadisələrin təminat imkanlarını öyrənən şöbəsidir. Süni intellekt dedikdə insanın proqramlaşdırılmış şəkildə, süni . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------70------------------------------------ yollarla yaratdığı və digər köməkçi vasitələrlə üzə çıxan qeyri-ənənəvi intellekt, tamamilə yeni bir idrak kateqoriyası başa düşülür. Məsələn, insan robot yaradır və onun bəşər övladına adekvatlığından bəhs edir. Robot insana çay gətirirsə və yaxud bir neçə sualın cavabını verirsə bu hələ süni intellekt deyil, bu sadəcə həmin robotun proqramlaşdırılmadan irəli gələn funksiyalarıdır. Süni intellektə malik robotsa insanın əsəbi olduğunu görüb artıq hərəkətlərə, yersiz davranışa yol verməyən robotdur ki, bu da hələ mövcud deyildir. Son illər dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da, soft kompütinq, hesablama intellekti məsələlərinə diqqət artırılıb, bu sahədə sanballı elmi tədqiqtlar meydana gəlib. Professor Lütfi Zadə və Rafiq Əliyev bu sahənin öncülləri kimi qəbul edilir. R.Əliyevin invariantlıq nəzəriyyəsi sahəsindəki işləri neft emalı, neftkimya sənayesində, intellektual robotlar istiqamətindəki işləri metallurgiya və əlvan metallar sənayesində, banisi olduğu böyük sistemlərdə koordinasiya nəzəriyyəsi müxtəlif iqtisadi və istehsal sistemlərinin qurulmasında, süni intellekt, hesablama intellekti, soft kompütinq sahəsində aldığı elmi nəticələr neftçıxarma, neftemalı, təbabət, təhsil, konfliktologiya, biznes, iqtisadiyyat sahələrində, ALİ-1, ALİ-2, ALİ-3 məntiqləri isə kosmik obyektlərdə tətbiq olunub. Coğrafiya baxımından bu tətbiqlər Azərbaycan, Rusiya, Özbəkistan, Ukrayna, Almaniya, İran, Türkiyə, Bolqarıstan və s. ölkələri əhatə edib. ALİ-1, ALİ-2, ALİ-3 məntiqlərinin yeniliyi ondadır ki, onlar qeyri-müəyyənlik şəraitində insan təfəkkürünü, nəticə çıxartmaq mexanizmini başqa . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------71------------------------------------ məntiqlərə nisbətən daha dəqiq və dürüst yazır (Aristotel məntiqi ikili (binar) məntiqdir, qeyri-müəyyənliyi, ümumiyyətlə, nəzərə almır). 1996 və 1999-cu illərdə Rusiyanın strateji təyinatlı raket qoşunları hərbi akademiyasının alimləri eksperimental yolla bu üç məntiqin başqa məntiqlərdən üstünlüyünü isbat etmiş və bu üç məntiq strateji səma obyektlərinin idarə olunmasında və diaqnostikasında istifadə olunmuşdur. Alimin sonrakı elmi işləri postmodern hesablama və informasiya texnologiyalarının sinerjisinə (qovuşmasına) əsaslanan və əsası dövrümüzün ən böyük elm dühası olan professor Lütfi Zadə tərəfindən qoyulan soft komputinq və ədəd əvəzinə, sözlə hesablama nəzəriyyələrinin və texnologiyalarının yaranmasına və inkişafına həsr olunub. Artıq bir neçə ildir ki, “Zadə irsi və süni intellekt” Assosiasiyası fəaliyyət göstərir. Bu assosiasiya indi əsasən iki istiqamətdə iş aparır. Birincisi, qeyri-səlis məntiq, soft kompütinq, hesablama intellekti, sözlə və persepsiya ilə hesablama sahəsində hər il beynəlxalq konfranslar və simpoziumlar təşkil edir. Bu günədək Almaniya, İran, Türkiyə, İtaliya, İspaniya və başqa ölkələrdə 10-dan çox belə konfranslar təşkil olunub. İkincisi, Azərbaycanda assosiasiyanın daimi elmi seminarları keçirilir ki, bu seminarlarda dünyanın, o cümlədən Azərbaycanın sanballı alimləri aldıqları orijinal elmi nəticələrlə çıxış edirlər. Məlum olduğu kimi, süni intellektin ən bariz nümunəsi olan 5-ci nəsil kompüterlər qeyri-səlis məntiqə . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------72------------------------------------ əsaslanır. Qeyri-səlis məntiq R.Əliyev tərəfindən obrazlı şəkildə belə izah olunur: Aristotel məntiqi ilə mühakimə yürüdən beyin dünyanı yalnız ağ və ya qara rəngdə qavrayır, Zadə məntiqi isə dünyanı bütün çalarları ilə qavramağa imkan verir. Çünki Aristotel məntiqi ikili məntiqdir, Zadə məntiqi çoxmənalı (kəsilməz qiymətli) məntiqdir. Aristotelə görə, bir müddəa ya doğru, ya da yalan ola bilər. Zadəyə görə, hər bir müddəanın doğruluq dərəcəsi doğru və ya yalan arasında (və ya sıfırla bir arasında) kəsilməz qiymətlər alır. Zadə məntiqində real həyatı daha dürüst inikas etmək qabiliyyəti var, bu məntiqdə tolerantlıq daha çoxdur. Aristotel məntiqinə görə, bir adam ya dostdur, ya düşmən. Zadə məntiqinə görə, dostla düşmən münasibətləri arasında sonsuz sayda münasibət dərəcəsi var (məsələn, neytral, çox yaxın dost və s.). Formal məntiqi dildə desək, Zadəyə görə, 0 ilə 1 arasında çoxlu rəqəmlər vardır. Albert Eynşteyn fizikada inqilab etdi, klassik mexanika ilə kvant mexanikasının sərhədini göstərdi. Lütfi Zadə alternativ riyaziyyat (qeyri-səlis riyaziyyat) yaratdı. Elmin dili, qeyri-müəyyənlik ölçüsü dəyişdiyindən qeyri-səlis fizika, qeyri-səlis kimya, qeyri-səlis riyaziyyat və başqa qeyri-səlis elmlər yarandı. Bu gün qeyri-səlis məntiq sahəsində 50-dən çox elmi jurnal nəşr olunur, hər il 100-dən artıq beynəlxalq konfrans və simpoziumlar keçirilir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------73------------------------------------ Q E Y D L Ə R: Lütfi Zadə (ingiliscə Loti Zadeh; əsl adı Lütfəli Rəhim oğlu Ələsgərzadə) 4 fevral 1921-ci ildə Bakının Novxanı kəndində, Rəhim Ələsgərzadə və yəhudi əsilli rus uşaq həkimi olan Fanya Koriman Ələsgərzadənin ailəsində dünyaya gəlib. Lütfi ilk təhsilinə Bakıdakı 16 saylı məktəbdə başlayıb. Orta təhsilini tamamladıqdan sonra o, Tehran Universitetinin Elektrik mühəndisliyi fakültəsinə daxil olub. 1944-cü ildə Amerikaya köçüb. Təhsilini Massaçusets Texnologiya İnstitutunda davam etdirib. 1957-ci ildə isə professor dərəcəsi alıb. Həmin . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------74------------------------------------ vaxt Lütfi Zadə məşhur alim, kibernetikanın atası hesab olunan Norbert Vinerin tövsiyəsi ilə Kaliforniya ştatındakı Berkli Universitetinə gəlib. Burada ilk vaxtlar bir qədər çətinliklər çəkən alim sonralar şəraitə uyğunlaşıb və bu günə qədər də Berkli Universitetinin professoru olaraq qalır. Azərbaycanlı alim Lütfi Zadə, süni intelellekt sahəsində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin banisi, ömürlük professor seçilmiş yeganə şəxsdir. Amerikadakı Azərbaycan diaspor təşkilatlarının fəxri sədridir. Lütfi Zadə bir çox xarici ölkə akademiyalarının üzvüdür. O, çoxlu sayda mötəbər cəmiyyətlərin və fondların mükafatlarına layiq görülmüş, medallarla təltif edilmişdir. Onlarla xarici dövlət və ictimai təşkilatların fəxri doktorudur. Lütfi Zadə dünyada əsərlərinə ən çox istinad edilən alimlərdən sayılır. Təkcə 1990-2000-ci illərdə onun əsərlərinə 36000-dən çox istinad edilmişdir. Kaliforniyanın Berkli şəhərində "İnformasiya Texnologi- yaları üzrə Zadə İnstitutu" yaradılmışdır. Lütfi Zadə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun “İnformasiya texnologiyaları problemləri” və “İnformasiya cəmiyyəti problemləri” jurnallarının fəxri baş redaktorudur. Bu gün dünya elminə Lütfi Zadənin 6 mühüm nəzəriyyəsi məlumdur. Hazırda onlar elm və istehsalatda geniş şəkildə tətbiq olunur. Ona dünya şöhrəti qazandıran, onun dünya elmində inqilab hesab olunan qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyə riyaziyyatın əsası olan ikili çoxluq anlayışına yeni ifadə vermişdir: qeyri- səlis çoxluq. Elmə qeyri-səlis ölçünün daxil edilməsi . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------75------------------------------------ təbiətdə və cəmiyyətdə gedən proseslərin qeyri- müəyyənliyini daha adekvat nəzərə almağa imkan yaradır. Aparıcı dünya şirkətləri tərəfindən tətbiq olunan bu nəzəriyyə 1965-ci ildə işlənib hazırlanmışdır. Nəzəriyyə uzun müddət Amerika elmi ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməsə də, ötən əsrin 80-ci illərində yapon alimlərinin diqqətini cəlb etmiş və yaponlar bu unikal (nadir) nəzəriyyədən yararlanmaq qərarına gəlmişlər. Lütfi Zadə nəzəriyyəsinin tətbiqi gündoğan ölkəyə milyardlar qazandırmışdır. Bu gün Yaponiyanın "Mitsubishi", "Toshiba", "Sony", "Canon", "Sanyo", "Nissan", "Honda" və digər nüfuzlu şirkətləri qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə əsaslanan foto ve videokameralar, paltaryuyan maşınlar, vakum kimyəvi təmizləyiciləri istehsalında, avtomobillərin, qatarların, sənaye proseslərinin idarə olunmasında geniş istifadə edirlər. Lütfi Zadə 1989-cu ildə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin sənayedəki uğurlarına görə Yaponiyanın elm adamlarına verdiyi ən yüksək mükafat – "Honda" mükafatı ilə təltif olunub. Amerikalılar da bu nəzəriyyənin qiymətini anlamağa, ondan yararlanmağa başlayıblar. Bu gün bu nəzəriyyə Amerikanın "General Motors", "General Electric", "Motorola", "Dupont", "Kodak" və başqa şirkətləri tərəfindən istehsalatda geniş tətbiq olunur. Hazırda bu nəzəriyyədən iqtisadiyyatda, psixologiyada, linqvistikada, siyasətdə, fəlsəfədə, sosiologiyada, dini məsələlərdə, münaqişə problemlərində də istifadə olunur. Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsindən əlavə Lütfi Zadə 5 fundamental elmi nəzəriyyə təklif etmişdir: "Təəssüratlar nəzəriyyəsi", . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------76------------------------------------ "Sistemlər nəzəriyyəsi", "Sözlə işləyən kompüter nəzəriyyəsi", "Optimal süzgəclər nəzəriyyəsi" və "Soft kompyutinq". Lütfi Zadənin elmdə Z-çevirmə kimi tanınan işi diskret və rəqəmli idarəetmə, informasiya və kommunikasiya sistemlərinin yaradılmasının əsasını qoymuş elmi nəzəriyyədir. Onun məşhur vəziyyətlər fəzası, dinamik sistemlərin idarə olunma və müşahidə olunma nəzəriyyələri müasir idarəetmə elminin əsasını təşkil edir. ABŞ-ın Milli Kosmik Tədqiqatlar Mərkəzi (NASA) bu nəzəriyyələr əsasında idarəetmə sistemlərini tədqiq edir, layihələndirir və tətbiq edir. Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiqini obrazlı şəkildə belə izah etmək olar: "Aristotel məntiqi" ilə mühakimə yürüdən beyin dünyanı yalnız ağ və ya qara rəngdə qavrayır, "Zadə məntiqi" isə dünyanı bütün çalarları ilə qavramağa imkan verir. Çünki, "Aristotel məntiqi" ikili (binar) məntiqdir, "Zadə məntiqi" çoxmənalı (kəsilməz qiymətli) məntiqdir. Aristotelə görə, bir müddəa ya doğru, ya da yalan ola bilər. Lütfi Zadəyə görə, hər bir müddəanın doğruluq dərəcəsi doğru və ya yalan arasında (və ya sıfırla bir arasında) kəsilməz qiymətlər alır. "Zadə məntiqi"ndə real həyatı daha dürüst inikas etmək qabiliyyəti var, bu məntiqdə tolerantlıq daha çoxdur. Lütfi Zadə nəzəriyyəsi riyaziy- yatın, kibernetikanın, informatika və hesablama texno- logiyasının inkişafı tarixində yeni bir dövr açmışdır. Bu nəzəriyyə bütün dünyada elmə, texnika və texnologiyaya geniş nüfuz etmişdir. Paltaryuyan maşınlardan tutmuş, avtomat sürücüyə kimi yüzlərlə, minlərlə sistemdə, qurğuda öz tətbiqini tapmışdır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------77------------------------------------ Getdikcə həmin nəzəriyyənin əməli gücü onun mücərrəd mahiyyətini üstələmişdir. 2013-cü ilin 19-20 iyun tarixlərində Madrid şəhərində İspaniyanın BBVA (Banco Bilbao Vizcaya Argentaria) fondunun elm və mədəniyyət sahəsi üzrə təsis etdiyi mükafatların təqdimetmə mərasimi keçirilib. Fond tərəfindən İnformasiya-Kommunikasiya Texnologiyaları kateqori- yasında Lütfi Zadə böyük məbləğdə mükafata layiq görülüb. Əliyev Rafiq Əziz oğlu (10 fevral 1942 - ci ildə Ağdam şəhərinin Novruzlu kəndində anadan olmuşdur, texnika elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan Dövlət Neft Akade- . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------78------------------------------------ miyasının “Avtomatlaşdılmış idarəetmə sistemləri kafedrasının sabiq müdiri, MBA proqram direktoru, ADNA, Corciya Dövlət Universiteti, Atlanta, ABŞ, BBA Proqram direktoru, "Zadə irsi və süni intellekt" Assosiasiyasının prezidentidir. 1998-ci ildən indiyə kimi Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası və Corciya Dövlət Universitetinin (Atlanta, ABŞ) MBA proqram direktoru, 2001-dən indiyə kimi isə bu universitetlərin BBA proqram direktorudur. Azərbaycan və bir sıra xarici ölkələrdə informatika və idarəetmə sahəsində elmi- tədqiqat işlərinin təşkilində böyük rolu vardır. Azərbaycanda, Rusiyada, Almaniyada və İranda 130- dan çox elmlər namizədi, 25 elmlər doktoru hazırlamışdır. Tələbələri hazırda təkcə Azərbaycanın elm mərkəzlərində deyil, digər ölkələrdə də (ABŞ, Almaniya, Türkiyə, Rusiya, İran və s.) fəaliyyət göstərirlər. Bilavasitə rəhbərliyi və iştirakı ilə 1994-cü ildən başlayaraq hər iki ildən bir Avropanın bir sıra ölkələrində ″Qeyri-səlis sistemlərin tətbiqi″, 2000-ci ildən başlayaraq hər iki ildən bir Özbəkstan Respublikasının Daşkənt şəhərində ″Qeyri-səlis sistemlərin tətbiqi və Soft Kompyutinq″, 2000-ci ildən başlayaraq hər iki ildən bir Türkiyənin Antalya şəhərində ″Sistem təhlilində, qərarqəbuletmə və idarəetmədə sözlə işləyən kompüter və Soft Kompyutinq″ üzrə beynəlxalq elmi konfranslar keçirilir. İnformatika və idarəetmə, süni intellekt, qeyri-səlis məntiq və Soft Kompyutingə həsr olunmuş 70-ə yaxın kitabın, 350-dən çox elmi məqalənin müəllifidir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------79------------------------------------ Volfqanq fon Kempelen (23 yanvar 1734-cü il Bratislava şəhərində anadan olmuşdur, 26 mart 1804-cü ildə Vena şəhərində dünyasını dəyişmişdir). Avstriya və Macar ixtiraçısı, avtomatik maşının yaradıcısı, “İnsan nitqinin mexanizmi” traktaktının müəllifidir. V.Kempelen fəlsəfə elmini Bratislavada, Dyerdə, Venada və Rimdə görkəmli alimlərdən öyrənmişdir. Yeddi dil bilirdi. “Mariya Tereza qanunları” külliyatını latın dilindən alman dilinə tərcümə etmişdir. Bununla da saray əhli tərəfindən marağa səbəb olmuş və nəticədə sarayın məsləhətçisi seçilmişdir. Mariya Tereza Şarlotta Fransuzskaya (1778-1851: Avatriya kralının qızı, hersoginiya Anqulemski) onu 27 yaşında İmperiyanın macar hissəsində və Kempelen ərazilərində olan duz şaxtalarına işlər müdiri təyin edir. Çox qısa bir müddət ərzində V.Kempelen duz şaxtalarında modernləşdirmə işləri ilə məşğul olur. 1770-ci ildə “Cəngavər”, 1775-ci ildə isə “baron de Pezmand” titulu alır. 1786-cı ilə Macar-Transilvan dəftərxanasının sədri seçilir. V.Kempelena çoxlu sayda texniki tapşırıqlar verirdilər. O, . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------80------------------------------------ Banata ərazisində kətan istehsal edən fabrikin tikintisinə rəhbərlik edir, Budapeştin qala divarlarının möhkəmlədirilməsi üçün xüsusi möhkəmləndirici qurğular hazırlayır, İmperiyanın bir çox şəhərlərində su kəmərinin qurulmasına rəhbərlik edirdi. 1788-ci ildə Volfqanq fon Kempelen danışan maşın ixtira edir. Maşın uzunluğu 1 metr, eni isə 0,5 metr olan dördbucaqlı qutudan ibarət idi. Maşının daxilində çoxlu sayda tuluqlar, klapanlar və ştiflər var idi. Maşın 3-4 yaşında olan uşağın səsini çıxarırdı. 1828-ci ildə maşını Berlin şəhərində yaşayan mexanik Poş daha da təkmilləşdirir. Sonrakı illərdə V.Kempelen şahmat oynaya bilən avtomat düzəldir (sonralar məlum olur ki, bu maşın ullüziya imiş). Mariya Tereza Şarlotta Fransuzskaya Avtomat şahmatçı . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------81------------------------------------ Avtomat kamod (siyirməli paltar şkafı) şəkilində düzəldilmişdi. Kamodun üstündə şahmat lövhəsi yerləşirdi. Lövhənin arxasında mexaniki insan fiquru yerləşdirilmişdi. Fiqur turk keyimində idi. XVII əsrin axırlarında və XIX əsrin ikinci yüz illiyində maşın alimlərin diqqətini özünə çəkir və mübahisə obyektinə çevrilir. Heç bir alim möcüzə fiqurun hərəkətlərini və şahmat gedişlərinin həyata keçirməsini aydınlaşdıra bilmir. İndiki zamanda hamıya məlumdur ki, kamodun içərisində güclü şahmat oyunçusu gizlənibmiş. 1854-cü ildə Filadelfiyada baş vermiş yanğın zamanı avtomat maşın tamamilə yanıb məhv olur. Tarixdən məlumdur ki, avtomat şahmatçı Fredrik II ilə oyun zamanı onu məğlub etmişdir. 1808-ci ildə isə maşının Napalion ilə keçirdiyi şahmat yarışmasında görkəmli sərkərdə məğlubiyyətə uğramışdır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------82------------------------------------ Əbu Abdulla Cabir ibn Həyyan əd- Əzdi əs-Suft (721- 815) əslən Yəməndən olan əczaçı Həyyan əd-Əzdinin ailəsində dünyaya göz açıb. Orta əsrlərdə onu Avropada Cabir adlandırırdılar. Əbu Abdulla Cabir ibn Həyyan tanınmış ərəb əlkimyaçısı, həkim, əczaçı, riyaziyyatçı, astronomdur. Cabir ibi Hayyan bu elmləri Yüklə 84,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|