Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

Şerman qanunu 
(Sherman Act - 1890-cı il) ölkədə 
istehsal və ticarət sahəsində gizli sövdələşmələri, sazişləri, 
razılaşmaları qadağan edirdi. Konkret 2 bənddən ibarət 
olan bu qanunda deyilirdi: 
"1. Bundan belə, statlar
 
və xarici dövlətlər arasında 
istehsalın və ticarətin məhdudlaşdırılmasına yönəldilmiş 
trest yaxud digər formalarda olan birliklərin açıq və gizli 
sövdələşmələri qanunsuz elan edilir. . 
2.
 
İstehsalın və ticarətin inhisarlaşdırılmasına cəhd 

---

212 
göstərən şirkət yaxud şəxs, onların sövdələşdikləri şəxslər 
və birliklər, istər statlarla, istərsə də xarici ölkələrlə olsun, 
bu əməllərinə görə cinayət etməkdə təqsirləndiriləcəklər". 
Şerman qanununun təfsirində göstərilirdi ki, bu 
qanunu pozaraq, istehsal-ticarət sahələrində inhisarçılıq 
yaratmaq istəyən trestlər, şirkətlər, birliklər və cavabdeh 
şəxslər, ABŞ Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddəsinə 
uyğun olaraq, 50 min dollar məbləğində cərimə ödəməli 
yaxud 1 il müddətədək azadlıqdan məhrum edilməli idilər. 
Sonralar, istehsal və ticarət sahəsində inhisarçılıq əməllə-
rində təqsirləndirilənlər üçün cərimənin məbləği 100 min 
dollara qaldırılmışdı. 
ABŞ-da son yüz il ərzində antiinhisar qanunlarını 
pozmaqda təqsirləndirilən minlərlə trest, şirkət, birlik, kor-
porasiya əleyhinə məhkəmə iddiası qaldırılmış və icti-
maiyyətin marağına səbəb olmuş hay-küylü məhkəmə pro-
sesləri aparılmışdır. İstehsal və ticarət inhisarçılığı ilə bağ-
lı ölkə məhkəmələrində 1900-cü ilədək 15, 1900-1909-cu 
illərdə 42, 1941-1945-ci illərdə 95, 1946-1951-ci illərdə 
157, 1956-1960-cı illərdə 300, 1961-1965-ci illərdə 789, 
1966-1970-ci illərdə 700, 1976-1980-ci illərdə 1623, XX 
əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində isə çoxsaylı iddialara 
baxılmışdır. 
Maraqlıdır ki, ABŞ məhkəmələri qarşısında nisbətən 
xırda-orta şirkətlər deyil, eyni zamanda "Standard Oli", 
"U.S. Steel", "Alcoa", "İBM", "Du Pant", "Microsoft" 
kimi tanınmış iri və nəhəng trestlər, şirkətlər, korporasiya-
lar istehsal-ticarət sahəsindəki inhisarçılıq fəaliyyətlərin-
dəki ittihamlara cavab verməli olmuşlar. "Şah qanun de-
yildir, qanun şahdır" prinsipini yüksək tutan ölkə məh-
kəmə sistemi, şirkət və korporasiyalara qarşı qaldırılmış it-

---

213 
tihamlara formal qanunlar mövqeyindən yanaşmaqla qal-
mamış, əsl həqiqətin meydana çıxmasına kömək edən qə-
rarlar çıxarmaqla öz yüksək peşəkarlıq səviyyəsini dəfə-
lərlə sübut etmişdir. 
Kleyton qanunu 
(Clayton Akt - 1914-cü il). Bu qa-
nun 25 ilə yaxın qüvvədə olub, ABŞ-ın təsərrüfat həyatın-
da, istehsal və ticarət dairəsinin müxtəlif sahələrində inhi-
sarçılığa qarşı mühüm rol oynamış Şerman qanununun 
müddəalarının daha da dəqiqləşdirilib, təkmilləşdirilməsi 
məqsədilə, ölkə konqresi tərəfindən qəbul edilmişdir. Şer-
man qanununun fəaliyyəti dövründəki məhkəmə proses-
lərinin gedişində bir sıra ziddiyyətli hallar (məsələn, isteh-
salın həcmi ilə bağlı, yaxud cərimələrin məbləğinin müəy-
yənləşdirilməsilə əlaqədar) meydana çıxdığından, konkret 
dəyişikliklər edilməsinə zərurət yaranmışdı. 
Şerman qanunu qüvvədə qalmaqla yanaşı, Kleyton 
qanununun inhisarçılıq fəaliyyətinin tənzimlənməsinə dair 
nəzərdə tutduğu dəqiqləşdirici müddəların səciyyəvi xüsu-
siyyətləri aşağıdakılardan ibarət olmuşdu: 
-
Məhsulun hazırlanmasına sərf olunmuş