Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

istehlakçı (alıcı) davranışı nəzəriyyəsi
- insanların gəlir-
lərini xərclədikləri vaxt, onların konkret şəraitdə özləri 
üçün ən faydalı hesab etdikləri əmtəələrə-xidmətlərə üs-
tünlük verdiklərini aydınlaşdırır. 
Alıcı (istehlakçı) davranışı və rəftarı, onun cəmiy-
yətin iqtisadi həyatında baş verən mürəkkəb proseslərə 
münasibəti təkcə ayrı-ayrı şirkət və korporasiyalar üçün 
deyil, eyni zamanda hakimiyyət, dövlət orqanları üçün də 
əhəmiyyətlidir. Hər hansı bir şirkətin satışa çıxardığı yeni 

---

176 
məhsulun, yaxud göstərdiyi xidmətin qiymətinin alıcılar 
tərəfindən necə qarşılanacağı, şübhəsiz müəyyən problem-
lərlə bağlıdır. Alıcının yeni məhsullardan istifadəsi, xid-
mətlərə alışması, bazar qiymətləri ilə razılaşaraq həmin 
əmtəə-xidmətləri seçməsi o qədər də asanlıqla getmir. 
Eyni zamanda, ölkə əhalisinin gəlirlərinin artması və 
həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi məqsədilə dövlət, habelə 
hakimiyyət orqanlarının həyat keçirdikləri sosial tədbirlə-
rin, məsələn ünvanlı güzəştlərin, vergi dərəcələrinin aşağı 
salınmasının, yardımların, subsidiyaların elmi təhlilə, daha 
sanballı əməli tövsiyələr hazırlanmasına ehtiyac vardır. 
Ümumiyyətlə alıcı davranışı yaxud istehlakçı rəftarı: 
a)alıcıya həmişə seçim üstünlüyü hüququ verilməsi; 
b)onun imkan və büdcə məhdudiyyətləri ilə qarşılaşması; 
c)seçim qərarı verməsi kimi 3 mərhələni əhatə edir. 
İqtisadi nəzəriyyədə istehlakçı xərclərini müxtəlif 
variantlar üzrə səciyyələndirən 
büdcə məhdudluğu, büd-
cə xətti və etinasızlıq, yaxud fərqsizlik əyrisi
anlayışları 
vardır. 
Büdcə məhdudluğu – istehlakçının gəlirlərindən for-
malaşan büdcəsinin onun faydalandığı əmtəə-xidmətlərə 
xərclədiyi məbləğə bərabər deməkdir. 
Büdcə xətti – istehlakçının müəyyən məbləğ pula, 
müxtəlif əmtəə - xidmətlər dəsti seçib almaq imkanıdır. 
Etinasızlıq yaxud fasiləsizlik əyrisi – bazar qiymət-
lərini nəzərə almaqla istehlakçını eyni dərəcədə razı salan 
əmtəə - xidmətlər dəstini göstərir. 
Ölkədə istehlakçıların ödəniş qabiliyyətli alıcılıq sə-
viyyəsinə, onların davranışına ən çox təsir göstərən gəlir-
ləri və bazarda müxtəlif təyinatlı məhsulların - xidmətlərin 
qiymətləridir. Lakin bu iki mühüm əhəmiyyət kəsb edib, 

---

177 
istehlakçının davranış və rəftarına güclü təsir göstərən 
amillərlə yanaşı, ilk baxışda o qədər də nəzərə çarpmayan 
bir sıra elə cəhətlər də vardır ki, onları kənara atmaq 
mümkün deyildir. 
İstehlakçıların yaşadıqları coğrafi mühit, ölkənin tə-
bii iqlim şəraiti, milli adət-ənənə xüsusiyyətləri, ailə tərbi-
yəsi, təhsili, yaşı, cinsi, hansı sosial təbəqəyə mənsub ol-
ması, şübhəsiz onların bazar subyekti və alqı-satqı müna-
sibətlərinin iştirakçısı kimi davranış mədəniyyətlərinə, rəf-
tarlarına, zövqlərinə təsir göstərir. 
Mütəxəssislərin və iqtisadçıların fikrincə, müasir 
dövrdə istehlakçı zövqünün formalaşmasına bilavasitə, 
yaxud dolayı yollarla təsir göstərən amillər qrupu sıra-
sında aşağıdakıları qeyd etmək zəruridir: 
-
əmtəə və xidmətlərin keyfiyyəti, ekoloji təmizliyi, 
insan orqanizmi üçün təhlükəsizliyi; 
-
dəb və yeni moda dəyişikliklərinə uyğunlaşmaq 
psixologiyasının təsiri; 
-
müxtəlif reklam vasitələrinin məqsədyönlü və fasi-
ləsiz təbliğatı; 
-
istehlakçıların peşə-sənət və təhsil səviyyəsində baş 
verən dəyişikliklər; 
-
istehlakçıların dəyişən yaş və cins xüsusiyyətləri ilə 
bağlı problemlər; 
-
istehlakçıların ailə tərbiyəsi, mədəni səviyyəsi və 
zövqlərinin formalaşması; 
-
yaşadığı ölkənin milli adət-ənənələri və mentaliteti; 
-
işləyib fəaliyyət göstərdiyi şirkət və təşkilatın psi-
xoloji mühit xüsusiyyətləri; 
-
istehlakçının mənsub olduğu ictimai təbəqənin 
qayda və davranış qaydaları; 

---

178 
-
ailə üzvlərinin, dost-tanışların, yaxın adamların rəy 
və məsləhətləri; 
-
kreditə mal satışının təşkili və onun istehlakçı üçün 
əlverişli şərtləri; 
-
istehlakçını həvəsləndirən rəğbətləndirici tədbirlər 
sistemindən geniş faydalanması. 
Yuxarıda göstərilən amillərin kompleks şəkildə, ya-
xud qismən istehlakçının gəliri və bazardakı qiymətlərlə 
qarşılıqlı əlaqədə təsiri, alıcıların davranışı, habelə rəftarı-
nın formalaşmasının əsasında durur. Zaman, yaş, yeni dəb 
və modalar bu prosesdə müəyyən təbii, qanunauyğun də-
yişikliklər yaratsa da, istehlakçı gəliri və qiymətlərin sə-
viyyəsi, habelə insanların zövqü, mədəni yüksəlişi mühüm 
amillər kimi öz təsirini həmişə göstərir.