Azərbaycan respublikasi səHİYYƏ naziRLİYİ azərbaycan tibb universiteti S. A. Gürzəliyev

2.5.9.Kumulyasiya prosesinin miqdarca ifadə edilməsi 
üsulunun seçilməsi 
Kumulyasiya adı altında zəhərin təkrar yeritməklə, 
təsirinin gücləndirilməsi başa düşülür. Kimyəvi maddənin xroniki 
təsiri zamanı kumulyativ təsir effektinin düzgün seçilməsi üçün 
ətraf mühitdə zərərli maddələrin yolverilən konsentrasiyalarının 
(YVK) təyin edilməsi xroniki zəhərlənmənin əsasını təşkil edir. 
Ətraf mühitdə maddələrin YVK –nın təyin edilməsində 
kumulyativ effektivin təyin edilməsi və kumulyasiya əmsalın 
düzgün 
seçilməsi 
xroniki 
zəhərlənmənin 
düzgün 
qiymətləndirilməsinin əsasını təşkil edir. Müxtəlif maddələrin 
kumulyasiya əmsallarının təyin edilməsi zamanı aparılan təcrübə 
şəraitinin eyni olmasına (yeridilən dozaların, onların ayrı-ayrı 
hissələrinin və yaxud faizlə miqdarının birdəfəlik yeridilməsinə 
DE
50
və yaxud DL
50
; müddətinə, rejiminə və daxil edilmə yoluna,
təcrübə heyvnlarının növünə və cinsinə və s.) həmçinin 
kumulyasiya prosesinin miqdarca ifadə olunma yolunun 
seçilməsinə əməl olunmalıdır.
Kimyəvi maddələrin toksiki təsirinin kumulyasiyası 
zamanı orqanizmdə baş verən keyfiyyət göstəricilərini miqdarca 
xarakterizə etmək üçün eksperimentatorlar kimyəvi maddənin 
orqanizmə yeridilməsi zamanı əmələ gələn toksiki təsirin 
kumulyasiyasını keyfiyyətcə ifadə etmək üçün “kumulyasiya 
əmsal”- dan istifadə edilmişdir. Kumulyasiya əmsalı summar 
dozanın hissələrə bölünmüş bir dəfəlik dozaya nisbəti ilə ifadə 
edilir ki, bu zaman summar dozanın yaratdığı effekt qədər 
birdəfəlik dozada həmin effekti törədir. Kumulyasiya əmsalını 
hesablamaq üçün bir sıra formullar təklif edilir, onlardan: 

---

86 
1. 100∙DL
0
1
/ DL
0
𝑛
∙n (V.A.Çernov 1960) 
2. 100∙(DL
0
1
- DL
0
𝑛
)/DL
0
n
∙
(n-1) (V.A.Çernov, A.A.Qruşina,
L.Q.Litkina 1963) 
3. 100∙(DL
100
1
∙ (n-1) / DL
100
𝑛
∙
(n-1) (Q.L.Jdanov1960) 
4. DL
50
1
/ DL
50
𝑛
(S.N. Çerkinski və b. 1964) 
5. D
√𝑘/DL50
1
∙ P ∙50/a (Y.S.Koqan, V.V.Stankeviç 1964) 
6. DL
50
𝑛
∙ DE
50
𝑛
/ 
DL50
1
∙ DE
50
1
Burada, DL
0
1
, DL
0
𝑛
– birdəfəlik və n- dəfəlik yeridilmə 
zamanı maksimak dözüm dozasıdır.
DL50
1
, DE
50
𝑛
- 
birdəfəlik və n- dəfəlik yeridilmə zamanı orta effektiv dozadır.
2. 
DL50
1
, DE
50
𝑛
– birdəfəlik və n-dəfəlik yeritmə 
zamanı orta ölüm dozasıdır.
DL100
1
, DL100
𝑛
- birdəfəlik və n-
dəfəlik yeritmə zamanı mütləq ölüm dozasıdır. D
k
- ölümə səbəb 
olan və sağ qalan summar dozadır; 
p- təcrübəyə götürülən heyvanların sayı; 
a – ölmüş heyvanların faizlə miqdarı; 
n – yeritmə miqdarıdır.
Bundan başqa orta ölüm doza göstəricisinə görə doza 
effekt qrafikindən istifadə etməklə, koordinant sistemi üzrə
DL
84
, DL
16
hesablamaqla DL
84 
/DL
16
absis oxu üzərində 
birdəfəlik və n-dəfəlik yeridilməklə əyilmə bucağı funksiyasına 
əsasən ölüm dozaları – S
1
və S
n
tapılır.
Kumulyativ təsiri miqdarca qiymətləndirmək üçün 
aşağıdakı nisbıtdən istifadə edilməsi məqbul sayılır. 
1
DL50
𝑛
∙𝑆
𝑛
; 
1
DL50
1
∙𝑆
1
və yaxud sadələşmiş şəkildə 
DL50
1
∙𝑆
1
DL50
𝑛
∙𝑆
𝑛
ola bilər. Burada,
DL
50
1
və DL
50
𝑛
birdəfəlik və n-dəfəlik yeritmə zamanı orta 
ölüm dozaları, S
1
və S
n
birdəfəlik və n-dəfəlik yeritmə zamanı 
absis oxu üzrə əyilmə bucağı funksiyasına əsasən ölüm dozaları 
təyin edilir.