Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

2-Bob uchun savol va topshiriqlar: 
1.
 
Blokcheyn nima va elektron tijoratda blokcheynlar qanday ishlatilishi 
mumkin? 
2.
 
Elektron tijoratda va elektron biznesda blokcheynlarning faol ishlatilishi 
qanday amaliy natigalarga olib keladi? 
3.
 
Zamonaviy moliyaviy texnologiyalarning elektron tijoratdagi ahamiyati 
nimalarda ko’rishimiz mumkin? 
4.
 
Qanday usul va vositalar orqali blokcheylarda elektron tijoratning 
havfsizligi ta’minlandai? 
5.
 
Elektron 
tijorat 
nuqtai-nazaridan 
moliyaviy 
texnologiyalar 
transformatsiyasi larayoni nima va u qanday qilib amalga oshiriladi? 
6.
 
Elektron tijoratda va biznesda korxonalarning qanday asosiy biznes-
modellari bilasiz? 

---

131 
3-BOB. RAQAMLI IQTISODIYOTNING ASOSIY TARKIBIY 
ELEMENTLARI TAVSIFI 
3.1. Maynerlar va ularning raqamli iqtisodiyotdagi ahamiyati 
Maynerlar, ya’ni kriptoiqtisodiyotda raqamli valyutalarni yaratuvchi 
(
emissiya qiluvchi
) sub’ektlar 2015–2018 yillarda bitkoin kursining o‘sishi 
hisobiga ulkan daromadga ega bo‘ldilar hamda uning kursi 2015 hamda 2018 
yillarda keskin pasayishidan katta ziyon ham ko‘rdilar. Ammo, shunga 
qaramay,kriptovalyutalar yordamida potensial foyda olish imkoniyati borligi 
tufayli, ko’pchilik insonlar va kompaniyalar o’zlarning kompyuter resurslarini 
mayning sohasiga jalb qilishni hali ham davom ettirmoqdalar. Harajatlar, ayniqsa, 
elektr energiyasi harajatlari o‘sishi foyda olishni tobora qiyin vazifaga 
aylantirishiga qaramay, mayningdakompyuter quvvatlarining hayratlanarli tarzda 
o‘sishi kuzilmoqda. Bitkoin jamiyatining ayrim a’zolari mayningni – o’zlari uchun 
farovon hayot timsolideb hisoblanadilar va bunga ishonadigan kishilar yetarli 
darajada ko’p. Shunday qilib, mayning ayni damda «
qurollanish poygasi
» yoki 
«
xeshreytlar urushi
» bosqichida turibdi. Maynerlar bitkoin matematik masalalarini 
yechishda 
g‘olib 
chiqish 
uchun 
tobora 
yuqori 
natija 
beradigan 
superkompyuterlardan va algoritmlardan foydalanmoqdalar.Nazariy jihatdan 
blokcheyn faqat bitta bo‘lishi lozim va u asta-sekinlik bilan barcha tasdiqlangan 
tranzaksiyalarning uzluksiz, monolit qaydini yaratadigan xesh-aloqalar asosida 
shakllanadi. Vaqti-vaqti bilan blokcheynda ikkilanishlar paydo bo‘ladi: tashlangan 
– tugallanmagan yoki tasdiqlanmagan tranzaksiyalar bloki vujudga keladi. Boshqa 
maynerlar uni verifikatsiya qilishga urinadilar, lekin ba’zidauning qonuniyligi va 
unga o‘z bloklarini qo‘shib olish immkoniyatiga ishonchlari komil bo‘lmaydi. 
Biroqumumiy rozilikka asosan tashkil qilingan bitkoin tizimi zo‘r mahorat bilan 
ishlangani shundaki, bunday ikkilanishlar uzoq vaqt davom etmaydi. Axir 
maynerlar guruhlari eng uzun blokcheyn tarmog‘i qonuniy hisoblanadi degan 
taxmindan kelib chiqib, harakat qiladilar. Maynerlarning aksariyati, muayyan 
blokcheyn tarmog‘i ustida birgalikda ishlab, uning qonuniyligini tasdiqlaydilar. 

---

132 
Chunki ular ko‘pchilik maynerlar tomonidan tan olinmaydigan zanjirning kichik 
tarmog‘ini xato ravishda (
yoki firibgarlik maqsadlarida
) davom ettishga harakat 
qilib, ushbu kichik qismi ega bo‘lgan hisoblash resurslariga ega bo‘ladilar. 
Kattaroq hisoblash resursi shuni anglatadiki, unga ega bo‘lgan maynerlarning 
ko‘pchiligiko‘proq sonli kriptotangalar yutadilar va vaqt o‘tishi bilan uzunroq 
blokcheyn zanjirini quradilar. Bu holatni o‘z bloklarini bloklar raqamlari pastroq 
bo‘lgan va zanjirlari qisqaroq tarmoqlariga ulaydigan kompyuterlar darhol sezib 
qoladilar. Bu «
adashgan
» maynerlarkeyinroq zanjirning uzunroq tarmog‘iga o‘tib 
oladilar. Bloklar va tranzaksiyalarularni maynerlarning ko‘chiligi shunday 
hisoblagan holdagina qonuniy hisoblanadilar. Agarda alohida olingan bir mayner 
o‘z qo‘lida tarmoq hisoblash resursining 50%dan ortig‘ini mujassam etadigan 
bo‘lsa, muammo yuzaga kelishi mumkin. Shunday qilib, ochiq kodli dasturlar 
bilan ishlaydigan dasturchilar guruhi hozirgi paytda «
egoistik mayning
» va «
51% 
hujum
»dan himoya qilishning qo‘shimcha choralarini qidirish bilan mashg‘ullar. 
To‘g‘risini aytganda, bitkoin yaratilgan paytdan beri bunday turdagi hech qanday 
muttahamlik sodir bo‘lmagan. Satoshi Nakamoto yozganidek, «…
agar qaysidir 
serg‘ayrat firibgar barcha maynerlarning hammasidan ko‘proq hisoblash 
resurslari to‘plashning uddasidan chiqadigan bo‘lsa, u tanlov oldida qoladi: o‘z 
bitkoinlaridan takroran foydalanish yoki uning yordamida yangi tangalar hosil 
qilish asnosida undan firibgarlik maqsadlarida foydalanish. Ehtimol, u qoidalar 
bo‘yicha o‘ynash foydaliroq deb qaror qilishi mumkin: bu unga barcha 
nayranglardan ko‘ra ko‘proq tanga keltiradi, nayranglar butun tizimni barbod 
qilishi va uning farovonligini yakson qilishi mumkin
».Farovonlik darajasidagi 
farqning katta ekanligi Uoll-Stritlik «
semiz mushuklar
» nazorati ostidan chiqishga 
va «
xalq valyutasi
» sifatida vujudga kelgan kriptovalyutalar imidjiga salbiy ta’sir 
ko’rsatadi. Tor doiradagi tanlanganlarga mansub bo‘lgan hukumat va moddiy 
farovonlik aslo jamoatchilikda ishonch uyg‘otmaydi. Albatta, dollar, evro va iena 
iqtisodiyotiham moliya va hukumatning markazlashuv darajasi kattaligi bilan 
ajralib turadi, boylar va kambag‘allar o‘rtasidagi farq esa 1930-yillar darajasiga 
yetdi. Biroq bu an’anaviy valyutalarjamoatchilikni o‘z tomoniga jalb qilishga 

---

133 
muhtojlik sezmaydi. Kriptovalyutalar esa bu masalalar, halq va davlat orasidagi 
munosabat masalasining qandaydiryechimini taklif qilishi lozim, aks holda 
ularning kelajagi bo‘lmaydi. Ayrimlar mavjud infratuzilmaga tayanadi va unga 
kengroq aholi guruhlari ulanishi uchun imkoniyatni ta’minlash usullarini izlaydi. 
Ular kriptovalyutalarni aholining eng bebahra qatlamlari imkoniyatlarini 
kengaytirish uchun bir vosita sifatida ilgari suradilar. Kriptovalyutalar sohasida 
bunday loyihalarni amalga oshirish imkoniyatini ko‘rib chiqadigan hisoblash 
texnikasi bo‘yicha muhandislar ehtimol, bitkoin texnologiyasi kelajagini 
belgilashda ham yetakchi rol o‘ynaydilar. Chamasi, aynan ularning g‘oyalari 
ajoyib kunlarning bir kunida kriptovalyuta pul tizimining rivojlanishiga turtki 
beradilar va u shundagina kriptoiqtisodiyot texnologiyasi kelajakni harakatga 
keltiradigan asosiy kuchga aylanadi. 
Bitkoin kamchiliklarini muqobil kriptovalyutalar yordamida, masalan, turli 
ko’rinishdagi altkoinlar yordamida bartaraf etishga harakat qilinadi. Hozirgi paytda 
bunday bitkoin imitatorlarining bir necha yuzlab turlari mavjud. Ularning 
ko‘pchiligining kelajagi yo‘q, chunki ular tez boyib ketish niyatida yoki hazil 
tariqasida joriy qilingan. Biroq shundaylari ham borki, ular foydalanuvchilar 
guruhlarida 
kriptovalyutalarni 
taqsimlash 
sohasida 
o‘yin 
qoidalarini 
o‘zgartirishning ilg‘or yo‘llarini taklif qiladilar. Ularning asoschilari o‘z 
loyihalarini adolatliroq va yanada barqaror g’oya sifatida reklama qiladilar. Ular 
bitkoindan markazlashmagan tuzilmaning eng yaxshi xususiyatlarini olishadi, lekin 
bunda uning kamchiliklaridan, shu jumladan, «
qurollanish poygasi
», ortiqcha 
elektr energiyasi iste’moli, hisoblash resurslarini sanoat usulida markazlashtirishga 
intilishdan xalos bo‘lish imkoniyatlarini axtaradilar. Kriptovalyutalar raqamli 
iqtisodiyot sohasidagi yangi o‘yinchilar bilan taqqoslaganda, asos soluvchi katta 
ustunlikka ega, shu sababli, ko‘pchilik ishlab chiquvchilartamomila yangi to‘lov 
tizimlari ishlab chiqish bilan shug‘ullangandan ko‘ra kriptovalyutalarning 
kamchiliklarini bartaraf qilgan ma’qul deb hisoblaydilar. Lekin shunga qaramay, 
muqobil kriptovalyutalarning eng yaxshi namunalari bitkoinga nisbatan kuchli va 
potensial 
konstruktiv 
raqobatbardoshlikka 
ega, 
bu 
esa 
umuman 

---

134 
kriptovalyutalarning yanada rivojlanishiga hizmat qiladi.Hozirgi kunda barcha 
muqobil kriptovalyutalar orasida