D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

N.G.Basov, A.M.Proxorov
(FIAN, Rossiya) va 
Ch.Tauns
(AQSH, 
Kolumbiya universiteti) tomonidan majburiy nurlanish g’oyalaridan amalda 
foydalanib, ammiak molekulasida ishlovchi molekulyar kuchaytirgich va generator 
(Mazer) yaratildi.
Mazer (Maser - 
microwave amplification by stimulated emission of 
radiation
) 
- ingliz so’zlaridagi bosh harflardan tashkil topgan va mazmuni 
mikroto’lqinni majburiy nurlanish hisobiga kuchaytirishdir. Shu ishlari uchun ular 
1964-yili Nobel mukofotining sovrindori bo`lishdi.
Kvant elektronikasining rivojlanishi elektromagnit to’lqinning yangi, 
infraqizil va ko’zga ko’rinuvchi sohalarida kogerent nurlanish olishga yo’naltirildi. 
Dunyoning ko’p ilmiy laboatoriyalarida lazerlar yaratish ustida ish boshlab 
yuborildi. Bu ishlarning rivojlanishida A.M. Proxorovning kvant qurilmalarida 
ochiq optik rezanotor sifatida Fabri-Pero (etaloni) interferometrini qo’llash g’oyasi 
hal qiluvchi omil bo’ldi. Boshqa tomondan lazerlarning ba’zi turlari, masalan 
ranglantirilgan aralashmali lazerlar yoki yarim xromatik qattiq jismli lazerlar 
chastotalarning bir qancha to’plamini keng spektral diapazonda boshqara oladi. 
Lazerlar fanning ikki sohasi kvant mexanikasi va termodinamika 
hamkorligida yaratilgan. Lekin lazerlarning ko’pchilik turlari xatolar va urinishlar 
orqali yaratilgan. Dastlabki lazer 1960-yilda 
Teodor Meyman
tomonidan 
Malibudagi Hyuz kompaniyasining tadqiqotlar labaratoriyasida yaratilgan.
Meyman o’z ixtirosida 694 nanometr to’lqin uzunligida qizil nurlanish beruvchi 
rubindan yasalgan sterjendan foydalandi. Deyarli u bilan bir vaqtda eronlik fizik 

---

239 
Ali Yovon
gazli lazerni namoyish qildi. Keyinroq u o’z ixtirosi uchun Albert 
Eynshteyn nomidagi mukofotga sazovor bo`ldi.
Lazer ishlashining asosiy mohiyati ishlovchi qismning uyg’otishi natijasida 
elektronlarning ko’chishi bilan bog’liq. Ishlovchi qism optik rezonatorga 
o’rnatiladi. Majburiy nurlantiruvchi mexanizm yordamida to’lqinlar aylanishi 
natijasida uning energiyasi eksponensial ravishda ortib boradi. Nurni 
kuchaytiradigan aktiv muhitning tipiga qarab lazerlar - qattiq jismli, gazli, 
yarimo’tkazgichli va suyuqlikli lazerlarga bo’linadi. Yanada aniqroq aytganda, 
lazerlarning turlarini sinflashda majburiy yig’ish usuli ham muhim rol o’ynaydi.