Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda XX əsrdə naxçivanda əDƏBİ TƏNQİDİN İNKİŞaf yolu

“Belə 
gənclərə ciddi tələbkarlıq göstərməklə onlara şeir yazmağın çətin sınaqlarını 
dərindən izah etmək lazımdır. Gənc müəlliflər bilməlidirlər ki, ciddi tələbkarlıq da 
qayğıdır”. 
H.Razinin ədəbi-tənqidi icmallarında imzalar yox, əsərlər dəyərləndirilirdi. Elə 
bunun nəticəsidir ki, yaxşı əsərinə görə təriflənən bir müəllifin başqa icmalda zəif 
qələm məhsulunun qüsurları göstərilirdi. Məsələn, H.Razi bir ədəbi icmalda şair 
Budaq Təhməzin “Arpaçay dənizində”, “Fəhlə dostlarıma” kimi əsərlərini təqdir 
etmişdi (“Şeir yazmaq həvəsi”. “Şərq qapısı” q., 1974, 20 noyabr), lakin 1981-ci ildə 
yazdığı ədəbi-tənqidi icmalda [208] onun bədii cəhətdən zəif şeirlərinin nöqsanlarını 
nəzərə çatdırmışdı. Məqalə müəllifi vurğulayırdı ki, əsl sənət əsəri əlvan bədii 
vasitələrlə yaranıb, dönə-dönə cilalanmalıdır. 
Həmin məqalədə Vaqif Məmmədov, Elman Həbib, Muxtar Qasımzadə kimi 
şairlərin əsərlərini poetik axtarışların bəhrəsi, əsl sənət örnəyi sayan H.Razi əksər 
ədəbi-tənqidi icmallarında olduğu kimi, burada da “şeir axınına” münasibətini bildi-
rərək təəssüflənirdi ki: 
“Adi söz yığınından ibarət yazılarını redaksiyalara göndərib 
dərhal çap olunmaq arzusuna düşənlər də vardır”.
Bir başqa ədəbi icmalında 
tənqidçi sənətin ali və ədəbi tələbini obrazlı şəkildə belə xatırladırdı:
”Söz yağışı, söz 
axını əvəzinə bizə söz inciləri gərəkdir”
[205]. 
Naxçıvanda fəaliyyət göstərən digər müəlliflərin (onların sırasında şair və 
yazıçılar da az deyildi) də bir sıra diqqətəlayiq ədəbi-tənqidi məqalələri müxtəlif 
vaxtlarda mətbuatda dərc olunmuşdur. Çoxsaylı materiallardan bəzilərinə nəzər salaq. 
Məşkur Əkbərin “İlk təşəbbüs” resenziyası (“Şərq qapısı” qəzeti, 11 noyabr 
1958) 1950-ci illərdə Naxçıvanda kitab nəşrinin birinci uğurlu işi kimi Hüseyn 
Razinin “Kəndimizin səhəri” kitabına həsr olunmuşdu. Əliyar Yusiflinin “Buludlar 

---

91 
arasında” resenziyası (1961) isə H.Razinin eyniadlı nəsr kitabının məziyyətlərindən 
bəhs edirdi. H.Razinin nəsr sahəsindəki sənət axtarışlarını ümumən müsbət qiy-
mətləndirən resenziya müəllifi onun povestlərində “bəzən hadisələrin bir-birinə oxşa-
ması” barədə iradını da nəzərə çatdırmışdı [249].
O zaman Naxçıvanda yaşayan şair-tərcüməçi Şamil Zamanov (Zaman) isə 
H.Razinin “Həyəcanlı gecə” povesti (1966) barədə ədəbi-tənqidi düşüncələrini 
mətbuatda bölüşmüşdü [254]. Əsərin müsbət məziyyətlərini təhlil edən Ş.Zaman 
yazırdı: 
“Povestin dili səlis, obrazlı və təsirlidir... Süjetdə qoyulan məsələnin lakonik 
təsviri əsəri daha da oxunaqlı edir”.
Bununla yanaşı, fikrimizcə, tənqidçinin 
“Həyəcanlı gecə”nin dili barədə: “bəzi cümlələrdə arxaik və dialekt sözlərə təsadüf 
edilməsi” iradı əsaslı deyil. Çünki H.Razinin bir sıra digər əsərlərində olduğu kimi, 
“Həyəcanlı gecə” povestində də ədəbi dili zənginləşdirən, onu daha da xəlqiləşdirən 
mənbələrdən biri kimi arxaizmlərdən və dialektizmlərdən uğurlu istifadə diqqəti 
çəkir. Buna görə müəllifi tənqid yox, təqdir etmək gərək idi. 
Ə.Əbülfəzin (Əbülfəz Əsgərovun-A.A.) “Bayram töhfəsi” resenziyası isə [50]
 
naxçıvanlı yazarların əsərlərindən ibarət “Araz üzərində şəfəq” (1964) almanaxına 
həsr olunmuşdur. Məqalədə almanaxdakı poeziya, nəsr, bədii publisistika 
nümunələrinə nəzər salınmış, o cümlədən H.Razinin “Naxçıvandadır”, 
E.Qasımovanın “Ana”, Ə.Yusiflinin “Sən necə gözəlsən, Azərbaycanım!” şeirləri, 
M.Nəsirlinin “Bacılar”, Z.Vəfanın “Atlı” poemaları, M.Məmmədovun “Tutuquşu və 
bülbül” təmsili, H.İbrahimovun “Qumralın məktubları” novellası, N. Əliyevin 
“Ulduzlu papaq” hekayəsi və s. ümumən müsbət səciyyələndirilmişdir. 
F.Səmədoğlunun “Yazıçının şagirdlərə hədiyyələri” adlı məqaləsində isə Hüseyn 
İbrahimovun uşaqlar üçün yazdığı “Rafiq və Tofiq”, “Kərim əmi”, “Tapmaca ustası”, 
“İngilis dili kitabı” və s. hekayələrinə, onlardakı nəcib əxlaqi qayəyə yönəldilmişdir 
[220]. 
Tanınmış şair Hüseyn Razinin “Sahil həsrəti” kitabındakı (1985) poema və 
şeirlər özünün dərin vətənpərvərlik qayəsi, sərt həyat həqiqətlərini cəsarətlə dilə 
gətirməsi, sənətkarlıq dolğunluğu ilə səciyyələnirdi. Kitabın bu məziyyətlərini şair 
Adil Qasımov dərc etdirdiyi resenziyada belə ümumiləşdirmişdi: